یک بوم و یک دیار(قسمت دوم)

نگاه نوردی در تاریخچه بومگردی و مفهوم آن در جهان و ایران

نوشته: جواد رجبی پژوهشگر و مدرس حوزه هتلداری

نشریه الکترونیک جهان گردش- نخستین ریشه‌های بوم گردی در سال 1901 راه اندازی شد. کوهنوردان به منظور نشان دادن شگفتی‌های طبیعی به سایر اعضای تیم، به نوادا رفتند تا افراد بتوانند به طور فعال در راستای حفظ جنگل‌ها فعالیت کنند.این جنبش مدرن از سال 1970، شروع به رشد ریشه‌های خود در فعالیت‌های محیطی کرد. برخی از منابع بر این باورند که اصطلاح اکوتوریسم در ابتدا توسط یک معمار مکزیکی، هکتور سبالوس-لاسکورین عنوان شد. او برای لذت بردن از زیبایی و فرهنگ طبیعی از این کلمه به منظور توصیف سفر استفاده کرد.طبق فرهنگ لغت انگلیسی، “اکوتور” برای اولین بار در سال 1973 عنوان شده و بوم گردی، حرکتی که از دهه 1980 میلادی شروع به شکل گیری کرد. رایج‌ترین و قدیمی‌ترین کلمه در توصیف آن همان اکوتوریسم است.گردشگری پایدار، گردشگری طبیعت،گردشگری سبز،سفر مسئولانه، گردشگری اخلاقی، مسافرت آگاهانه و موارد متعدد دیگری وجود دارد که بیان کننده اهمیت و نقش بوم گردی می‌باشد؛
در سال 1981، سبالوس، رئیس بنیان گذار انجمن حفاظت از طبیعت مکزیک شد که از تاثیرگذارترین سازمان‌های مردم نهاد در این کشور به شما می‌آید. وی در سال 1984 نخستین آژانس بوم گردی را در مکزیک تاسیس کرد.
کتاب وی درباره جهانگردی، بوم گردی و مناطق حفاظت شده در سال 1996 توسط اتحادیه بین المللی و سازمان جهانی IUCN منتشر شد. او مدت طولانی به عنوان مشاور اکوتوریسم در سازمان حفاظت از طبیعت و گردشگری و همچنین سازمان ملل فعالیت کرد. مگان اپلروود نیز از دیگر پایه گذاران جنبش اکوتوریسم به شمار می‌آید. او یک زیست شناس در زمینه حیات وحش بود که توسط بنیان گذار سازمان حیات وحش جهانی استخدام شد. باور مگان یافتن راه‌هایی برای بهره مندی مردم محلی از مناطق طبیعی و همچنین حفظ آن بود؛ اکوتور در سال 1982 با “اکوتوریسم” همراه شد. تعریف آن به معنی سفر به مناطقی است که از نظر زیست محیطی زیبا و بکر هستند و لازم است که برای حفاظت و جلوگیری از آسیب دیدن پوشش گیاهی و حیوانات بومی آن منطقه تلاش‌های قابل توجهی صورت گیرد.هدف بوم گردی این است که با محافظت از این مناطق به حفظ و پایداری آن‌ها کمک کند. به این دلیل که گردشگری انبوه و ناآگاهانه در بسیاری از مقاصد موجب آسیب دیدن محیط زیست شده است؛ آری،شاید بتوان گفت که بوم گردی در بهترین شکل خود در سال 1990 توسط مگان اپلروود، تعریف شد. او بنیان گذار انجمن بین المللی اکوتوریسم و نویسنده شش کتاب تاثیرگذار در این زمینه محسوب می‌شود. طبق تعریف وی،بوم گردی سفری است با پذیرش مسئولیت به مناطق طبیعی که به حفاظت محیط زیست کمک کرده و بهزیستی مردم محلی را بهبود می‌بخشد. اشتباهی که بسیاری از افراد مرتکب می‌شوند این است که فرض می‌کنند در بوم گردی همه چیز مربوط به حفظ طبیعت و حیات وحش به هر وسیله ممکن است. با این حال اگر استراتژی توسعه گردشگری یک مقصد، به طور فعال منافع مالی مشخصی را برای بومیان آن منطقه فراهم نکند، نمی‌توان نام بوم گردی و اکوتوریسم روی آن گذاشت.
اصل این است که گردشگری به گونه‌ای انجام شود که برای حفاظت از محیط زیست، جوامع محلی و احترام به فرهنگ مردم محلی مفید واقع شود. ایجاد تغییرات در رژیم غذایی، کشاورزی ارگانیک، اقدامات بشردوستانه، کاهش قاچاق انسان و سو استفاده جنسی از کودکان، تجارت عادلانه، تنظیم کربن محیط و رفاه حیوانات همه از شاخه‌های این مفهوم هستند؛این مفهوم از سریع‌ترین بخش‌های صنعت مسافرتی به حساب می‌آید که چیزی حدود 6% از تولیدات ناخالص داخلی جهان را به خود اختصاص داده است. حتی زمانی که بازار گردشگری سنتی راکد شود، پیش بینی می‌شود که در دهه‌های آینده صنعت اکوتوریسم به سرعت رشد کند.هدف از توسعه اقامتگاه‌های بوم گردی، فعالیت‌ها و جاذبه‌های گردشگری این است که تمام افراد از منافع آن بهره مند شوند و طبیعت و محیط زیست نیز در این مسئله سهیم باشد.صنعت اکوتوریسم اصول راهنمای خود را توسعه داده است.برخی از مهم‌ترین این اصول شامل این موارد است:
– ایجاد آگاهی از محیط زیست و ارتقای فرهنگ
– طراحی و اجرای تورهای سازگار با محیط زیست
– تامین مزایای مالی برای حفاظت از طبیعت
– تامین مزایای مالی برای مردم محلی
– حمایت از حقوق بشر
این موارد تنها بخشی از اصول اساسی بوم گردی به شمار می‌آیند. دیگر می دانیم که اکوتوریسم و بوم گردی به معنی سفر به منطقه‌های دست نیافته و آلوده نشده طبیعی است. اما هدف از این سفر فقط مطالعه گیاهان و جانوران بومی، مشاهده و لذت بردن از زیبایی بکر و تخریب نشده بود.در بومگردی به همه مناطق توریستی مثل رودخانه‌ها، جنگل‌ها، کوهستان، آبشارها، چشمه‌های آب گرم، مناطق شکاری و صید ماهی، ییلاق‌ها، چشمه‌های طبیعی، دریاها، دریاچه‌ها، غارها و زیستگاه طبیعی پرندگان توجه خواهد شد.در امر جهانگردی باید نظارت دقیقی وجود داشته باشد.

در سال 1995 میلادی در جزایر قناری اسپانیا همایشی با هدف کنترل جهانگردی صورت گرفت. مهم‌ترین دست‌آورد آن همایش بالا بردن سطح آگاهی مردم  در مورد محیط زیست و جهانگردی کنترل شده بود.
(بوم‌گردی یک نوع سبک سفر ابتدا در کشورهای اروپایی رواج پیدا کرد و بعد از آن در سایر نقاط دنیا گسترش یافت.در اصل این کلمه در سال 1990 به وجود آمد تا اقامتگاهی را توصیف کند که با بقیه اقامتگاه‌ها از نظر طریقه ساخته شدن و یا نوع فعالیت خود تفکیک می‌شود. یکی از افراد موثر در رواج بوم‌گردی پروفسور مارتا هانی (Martha D. Honey, PhD) بود که مرکز توریسم مسئولانه را راه‌اندازی کرد.طبق تعریف انجمن بین‌المللی اکوتوریسم‌، بوم گردی مبتنی بر سه ویژگی حفظ منابع طبیعی (Conservation)، ارتباط با مردم بومی (Communities) و انتقال مفاهیم (Interpretation) است. )
یکی از مهم‌ترین مطالب در اقامتگاه بوم گردی حفظ بافت سنتی منطقه است. ساختمان اقامتگاه‌ها باید نشان‌دهنده ویژگی بارز آن منطقه باشد. در تزیین این اقامتگاه‌ها حتما از وسایل بومی استفاده خواهد شد. غذاها و خوراکی‌های محلی همان منطقه برای مسافران و طبیعت‌گردان سرو می‌گردد. این عوامل همگی به حفظ ارزش‌های سنتی، پیشرفت اقتصاد بومی و مهم‌تر از همه حفظ محیط زیست کمک شایانی می‌کنند.تفاوت اقامتگاه‌های بوم گردی با هتل‌ها در این است که این اقامتگاه‌ها فقط جایی برای رفع خستگی نیستند،آری شما در روستاها می‌توانید یک بوم گردی ارزان، اما هیجان‌انگیز را تجربه کنید.
در سال 2002 فعالین  حوزه اکوتوریسم کتابی چاپ کردند به نام «راهنمای بین‌المللی اکولوژها» که طبق این کتاب اکولوژها باید حداقل پنج مورد از مواد عنوان شده را رعایت کنند:
1.به طبیعت و فرهنگ منطقه اهمیت دهند.
2.کمترین ضربه را به طبیعت اطراف در حین ساخت‌ و ساز داشته باشند.
3.بنای اکولوژ باید طبق معماری بومی منطقه ساخته شود.
4.از انرژی‌های جایگزین استفاده کنند، تفکیک زباله و سیستم استفاده مجدد از فاضلاب داشته باشند.
5.مقدار مصرف انرژی اعم از برق، آب و گاز را به حداقل ممکن برسانند.
6.با ترکیبی از طراحی‌های قدیم و تکنولوژی روز دنیا به پایداری برسند.
7.با جامعه محلی همکاری داشته باشند.
8.به اکوتوریست‌ها و پرسنل با برنامه‌های مختلف در رابطه با محیط اطراف آموزش دهند.
یکی از کسب وکارهای کوچک گردشگری که از سال ۱۹۹۴ میلادی به جهانیان معرفی شده و در چند سال گذشته در ایران به شدت در حال توسعه بوده است،در ایران با توجه به شرایط سیاسی و تحریم ها، مسافران خارجی کمی وارد ایران می شوند و بیشترین استفاده از این شرایط ایجاد شده را گردشگران داخل کشور استفاده می کنند و بوم گردی قدمت کمتر از دو دهه را دارد.ایجاد و توسعه اقامتگاه‌های بوم گردی در سه گونه: اکولوژ، اکوکمپ و اکوهتل (هتل‌های سنتی) است. بیشتر این اقامتگاه‌ها توسط یک خانواده محلی اداره شده و تنها جنبه اقامتی ندارند، بلکه در آنها فعالیت‌های مختلفی مانند: ارائه غذا و نوشیدنی بومی، ساخت و آموزش و فروش صنایع دستی محلی، اجرای نمایش و موسیقی سنتی، برگزاری رویدادهای بومی، تورها و فعالیت‌های بوم‌گردی به چشم می‌خورد. به دلیل سبک معماری و مصالح ارگانیک به کار رفته در ساختمان اقامتگاه، طراحی داخلی و مبلمان بومی و همچنین فعالیت‌های تعریف شده در آن، اقامتگاه به نوعی یک اکوموزه بوده و یک جاذبه گردشگری نیز محسوب می‌شود؛.اگر بخواهیم به پیدایش خانه‌های محلی در ایران بپردازیم شاید نتوانیم اولینی برای آن پیدا کنیم. اما در این دهه‌های اخیر فعالان صنعت گردشگری به صورت حرفه‌ای تری به این سبک از اقامتگاه‌ها نگاه کرده‌اند،که می توان به اکولوژ عباس برزگر،اکولوژ مازیار آل داوود،اکولوژ ناخدا امینی،اکولوژ نارتی‌ تی اشاره کرد؛مازیار آل داوود و اقامتگاه بومگردی آتشونی در روستای گرمه در کویر مرکزی ایران، را از جمله بنیانگذاران اقامتگاه بومگردی در ایران می دانند، مردی که زندگی در تهران را رها کرد و به روستای پدری خود بازگشت و خانه سیصد ساله پدری را به یک اقامتگاه بومگردی تبدیل کرد. اقامتگاهی که الگوی بسیاری از اقامتگاه های بومگردی در کشور است.
درضمن برگزاری گسترده تورهای طبیعت‌گردی در ایران از حدود سال ۱۳۸۶ آغاز شد و رفته رفته همراه با استقبال ایرانیان از این سفرها تعداد برگزار کنندگان این شاخه از صنعت گردشگری نیز افزایش یافت.

☆در پایان به تعاریف متعدد و متفاوتی که از بوم گردی اشاره  داشتیم توجه لازم داشته باشید چرا که در تمام تعاریف تاکید در بومی محلی بودن تمام موارد در کنار اصول میهمان نوازی بوده است؛

☆☆ نکته مهم دیگر اینکه بدانیم بوم گردی مسئولیتی بسیار سنگین تر از یک هتل ۵ ستاره را دارد چرا که باید فرهنگ و آیین و آداب و اصالت محلی،بومی خود را در چهارچوب اصول به گردشگران داخلی و خارجی معرفی نماییم؛
☆☆☆ بوم گردی یعنی نمایش ترویج صحیح فرهنگ اصالت
و محلی بومی‌ محوری قومیت‌های مختلف.