نگاهی به آیین صابئین مندایی در سفر به اهواز

✔راوی مریم احیایی*

نشریه الکترونیک جهان گردش – از بلندای پل نگاهم به رود کارون دوخته شده بود.  چند نفر با لباس های سفید در کنار رودخانه رو به شمال در حال نیایش و خواندن دعا بودند.  با نگاهم به آنها نزدیک شدم. دلم نمی خواست با رفتنم آرامش و آن فضای ملکوتی را بر هم بزنم، فقط میدانستم صبی ها بودند.
در کتابفروشی شهر اهواز به دنبال کتاب راجع به صابئین می گشتم و همچنین پرس و جو برای اینکه چطور می توانم با این جماعت ارتباط بگیرم و از نزدیک با دین صابئین آشنا شوم، در قفسه کتاب ادیان در بین کتابها به کتاب صابئین مندایی از آغاز تا امروز نویسنده بهنام اسکندری برخورد کردم، در مقدمه کتاب آمده بود که حاصل سال ها پژوهش و تحقیق نویسنده است. یکی از کارمند های کتابفروشی که دوست نویسنده بود. لطف کرد با هماهنگی شماره تلفن بهنام اسکندری را در اختیارم گذاشت. ساعتی بعد بخاطر تنگی وقت من با او قرار ملاقات گذاشتم.
به سمت محله نادری حرکت کردیم. او به قدری با محله و مردمانش آشنا بود که تو را گمراه  می کرد. فکر می کردی، بزرگ شده همان محله است. افراد و  کسبه ها را به خوبی می شناخت.
بهنام اسکندری گفت:”یکی از محله های سکونت صابئین اینجاست. اما بیشتر در خیابان خسروی و نظری سکنی دارند و به محله صبی ها معروف است. متاسفانه جمعیت زیادی از صبی ها به امریکا و استرالیا مهاجرت کردند. محله نادری پشت فروشگاه رفاه اهواز قرار دارد و فاصله آن تا رود کارون ۱۰۰ الی ۱۵۰ متر است. در حین گشت زدن راجب دین و قدمت صابئین صبحت کردیم. صابئین مندایی پیروان حضرت آدم – شیث- نوح- سام و آخرین پیامبر آنها حضرت یحیی (ع) است، که دو هزار سال پیش بخاطر ظلم و ستمی که یهودی ها بر آنان داشتند. از اورشلیم مهاجرت کردند و وارد خاک ایران و عراق شدند، البته در آن زمان عراق جز خاک ایران بوده و چون مراسم شان همراه با تعمید در آب جاری بوده، خوزستان قدیم هم بخاطر وجود رود کارون، کرخه،دز، و…بهترین محل برای اقامت پیروان این دین بود. صابئین از کلمه صبع عبری به معنای غوطه ور در آب گرفته شده است و مندا یک کلمه آرامی به معنای معرفت است. که از قرن نوزدهم به بعد آنها را مندایی خطاب می کنند.  در زمره اهل کتاب هستند و اسم کتابشان گنزاربا یا گنج بزرگ است و کتاب  «ادراشا یهیا» که تعالیم حضرت یحیی است.
از صابئین مندایی سه بار در قران یاد شده.
سوره بقره آیه ۶۲
سوره مائده آیه۶۹
و سوره حج آیه ۱۷
طبق روایات حضرت یحیی هنگامیکه به نبوت می رسد اولین عملی تعمید صابئین بود که از زمان حضرت ادم (ع) در میان صابئین رایج بوده، حضرت یحیی تعداد زیادی از صابئین را در آب جاری رودخانه تعمید می کنند.
روایت است در یکی از یکشنبه ها که حضرت یحیی در کنار رود اردن مشغول اجرای مراسم تعمید بوده، حضرت عیسی در میان مردم ظاهر می شود و از حضرت یحیی درخواست می کند. او را مانند دیگران در آب جاری رودخانه تعمید کند. حضرت عیسی(ع) پس از تعمید شدن بدست حضرت یحیی شریعت و آئین حضرت یحیی را دنبال نمی کند.
دوست ارمنی که در اهواز منزل شان ساکن بودم، می گوید:«ما ارمنی ها با مندائی ها پسر خاله هستیم، در بعضی از روایات ها آمده است مریم دختر خاله زن زکریاست به همین دلیل عیسی و یحیی خاله زاده بودند.»
در کتاب های غیر مندایی از ازدواج حضرت یحیی صبحتی به میان نیامده است. اما در کتاب دینی صابئین آمده که حضرت یحیی دارای همسر و هشت فرزند بوده است.
هم اکنون  درون مسجد اموی در سوریه قبری موجود است که متعلق به حضرت یحیی (ع) است. روزانه تعداد زیادی زوار از گوشه و کنار دنیا به مسجد اموی مراجعه و مرقد مطهر ژن پیامبر خدا را زیارت می کنند، صابئین مندایی سالگرد تولد یحیی (ع) را با اجرای مراسم خاصی با تعمید و تجمع در مندی (نیاشگاه صابئین) در شهر اهواز با جشن و سرور، دعا و نیایش هر ساله برگزار می کنند. اگر فرد صابیی که در روز تولد حضرت یحیی، که این روز را (دهوادیمانه) می گویند تعمید شود، معتقدند بسیاری از گناهان بخشیده و هر تعمید برابر شصت تعمید ارزش دارد.
با جناب اسکندری به سمت بازار طلا میرویم.
اکثر صابئین به کارهای فنی مثل قایق سازی، بلم سازی و کارهای زرگری مشغولند. شغل بیشتر صابئین در اهواز زرگری است. از ایام قدیم اقلیت ها نمی توانستند وارد شغل های دولتی و وارد کسب و کار خوراکی بشوند. چرا که مسلمانان از آنها خرید نمی کردند.
هیچ وقت نمی توانستند زمین زیادی داشته باشند. چون تصاحب پاره ی از کشور اسلامی تلقی می شد. به همین دلیل خیلی هاشون وارد بازار کار آزاد شدند.
محل کار صابئین بیشتر خیابان نادری، خیابان طالقانی، نبش خوانساری است. بازار زرگرها بصورت دالان، دالان است. و دو ردیف مغازه دارد که آنجا اکثرا به خرید و فروش طلا مشغولند. ساخت طلا بخاطر صدای ضربه چکش عموما در زیر زمین خانه ها یشان به ساخت طلا را انجام می دهند.

تبحر زیادی در میناکاری طلا دارند و نقوشی از قبیل نخل، قایق، طاق کسرا و…بر روی طلاها می زنند.
در یکی از روزهای اقامتم در اهواز، اقای اسکندری با رهبر صابئین مندایی ایران جناب “گنزورا نجاح چحیلی” در مندی قرار گذاشت.
محل نیایش صابئی ها، “مندی” یا “مشکنا” نام دارد که در خیابان خسرویی اهواز جنب مسجد جامع رضا قرار دارد. وارد مندی می شویم یک سالن بزرگ با چند  تابلوی نقاشی، یکی از تابلو ها مراسم تعمید را نشان می دهد و تابلو دیگر عده ی از روحانیون که درفشت که نماد صابئین است، در دست دارد. فضای سالن بسیار ساده است.
جناب چحیلی با ریش و لباس سفید به گرمی از ما استقبال کرد. قبل از هر صبحتی از بهنام اسکندری بخاطر نوشتن کتاب «صابئین از آغاز تا امروز» که ثمره یک دهه تحقیق و پژوهش این نویسنده است، تشکر کرد.
از لباس سفیدی. که بر تن جناب چحیلی بود پرسیدم، او با خوشرویی تمام توضیح داد :« نام لباس دینی ما رسته است در مراسم غسل تعمید می پوشند. از پنج تکه تشکیل شد و از جنس نخ کتان و پنبه است.
۱) زهیمانا(کمربند پشمی)
۲) کسویا یا سدرا (پیراهن بلند تا پایین زانو با آستین بلند در سمت راست یک جیب کوچک ار دارد.
۳) شروالا(همان شلوار است.)
۴) برزنقا(دستار یا عمامه ای که روی سر قرار می دهند.
۵- نصیفا( یک پارچه دو متری از پشت گردن به دو قسمت راست و چپ و در زیر همیانا قرارمی گیرد.)
رسته در مراسم دینی از قبیل تعمید، بلند کردن جنازه، عقد، ذبح کردن و در اعیاد مورد استفاده قرار می گیرد.
بر اساس اعتقادات منداییان آب زنده و از عالم نور بر زمین جاری شده است. آب جاری مظهر پاکی و تنها عنصر پاک کننده در منداییت است. در کتاب مقدس صابئین آب را زنده می دانند و تکلم می کند. فرشتگان محافظ در آب ساکن هستند و در مراسم تعمید، تعمید شونده آب و فرشتگان را به عنوان شاهد تعمید نام می برد. ریختن آب دهان و آلوده کردن آب با هر چیزی در منداییت جزو گناهان کبیره محسوب می شود. اصلی ترین رکن دین صابئین همان تعمید است در آب جاری انجام می شود.
منداییان به تمام آب های جاری «یردنا» می گویند.
صابئین قدمت تعمید را زمان حضرت آدم و احیا کننده ی آن را حضرت یحیی می دانند. تعمید در منداییت دارای دو وجه روحانی و جسمانی است
۱)غسل تعمید رسمی برای پاکیزگی تن و طهارت روح است  که فرو رفتن در آب جاری است و تحت نظارت روحانی مندایی انجام می شود.
۲)طماشه یا غسل معمولی که هرکس با فرو رفتن در آب یا قرار گرفتن زیر دوش می تواند. انجام بدهد.
تمام منداییان حداقل یک بار در طول زندگی بایستی تعمید شوند.
اشخاصی که جنازه را حمل می کنند، غسل تعمید باید انجام بدهند.
زنان سی روز بعد از زایمان باید تعمید شوند.
تمام نوازدان بعد از گذشت سی روز از تولدشان نیاز به تعمید دارند.
عروس و داماد قبل از مراسم عقد دو بار تعمید می شوند و یک هفته پس از ازدواج هم باید یک بار تعمید شوند.
در آیین مندایی گوشت تمام چهارپایان به جز گوسفند نر و گوشت پرندگان شکاری حرام می باشد. مصرف گوشت منداییان بیشتر از غاز، اردک، مرغ و خروس، کبوتر و ماهی است.

حیوان را قبل از ذبح در آب جاری  شستشوی دینی و طاهر می کنند. عمل ذبح توسط یک روحانی صورت می گیرد. چاقوی ذبح آهنی و بسیار برنده است. باید در آتش سوزانده و سپس شسته شود. تا هر نوع ناپاکی از آن بر طرف شود. بعد از آن چوبی از درخت بی ثمر بر انتهای چاقو قرار داده که حکم دسته ی چاقو را دارد. جهت ذبح باید به سمت شمال باشد. متاسفانه عده ی به غلط فکر میکنند که صابئین حیوانات را خفه می کنند. هنگام ذبح شاهدی در سمت راست ذبح کننده می ایستد.
از جناب چحیلی قول گرفتیم هر زمانی مراسم تعمید داشتند اطلاع بدهند. چند روز بعد بهنام اسکندری طی تماس تلفنی مرا  از انجام مراسم تعمید مطلع کرد. هیجان زیادی داشتم. مانتو روشن و شال و شلوار سفید پوشیدم تا کم و بیش لباسم شبیه به لباس آنها باشد. عده ی با لباس سفید لب رود کارون ایستاده بودند. به همراه بهنام اسکندری به تماشا ایستادیم. ابتدا روحانی وارد رودخانه شد و رو به سمت شمال ایستاد و شروع به خواندن نیایش، از کتاب سیدرا اد مصوتا«کتاب تعمید» کرد. سپس روحانی چند مشت آب از رودخانه برداشت و به اطراف ریخت و هاله ای با دست به دور خود درست کرد و سپس، تعمید شونده وارد رودخانه شد و از جلوی روحانی رد و پشت سر روحانی سمت راست قرار گرفت. روحانی سه بار بر روی تعمید شونده آب می ریخت و سپس دست راست او را گرفت و به سمت جلو آورد و اکلیل« شاخه باریک از درخت یاس که به صورت حلقه در آورده و در انگشت کوچک دست راست تعمید شونده است» را از دست او خارج و بر زیر عمامه ی او قرار می دهد. روحانی سه جرعه آب به او می دهد.

سپس تعمید شونده آیه ای از کتاب را میخواند و سپس روحانی در جواب می گوید «بخواه که خواسته ات بر آورده می شود».تعمیده شونده از آب خارج شده و به دور طریانه«بشقابی از گلی از جنس خاک رس» که بخوردان و آتشدان بر روی آن است، می چرخد و آیه ای می خواند. بنا به اعتقاد منداییان فرشته گان در مراسم تعمید حضور دارند، بخور در مندانیت علاوه بر خوشبو کردن محیط مانع نزدیک شدن، شر و بدی می شود. سپس تعمید شونده رو به سمت شمال می نشیند و روحانی مندایی با روغن کنجد سفید، پیشانی تعمید شونده را مسح می کشد و از او عهد می گیرد. سپس به تعمید شده پهثا «نان مقدس که توسط روحانی پخته می شود» و ممبوها «آب مقدس که آب رودخانه است» می دهد، آنان بر اساس آیه ای از کتاب مصوتا بنوش از رودخانه، بچرخ و به سمت چپت بریز» دوباره آب خورده و بار سوم آب را به سمت چپ خود می ریزد.  روحانی آیات دیگری میخواند و مراسم  تعمید به اتمام می رسد. تعمید شده اکلیل خود را به رودخانه انداخته و آنجا را ترک می کند.
نماز«براخه» مندایی در سه نوبت خوانده می شود. در هنگام طلوع آفتاب، نماز ظهر و نماز عصر پیش از غروب آفتاب، قبله به سمت شمال است و نماز گذار باید وضو داشته باشد.
زبان مندایی گویشی شرقی، از زبان آرامی است.
خط منداییان در رابطه با پیدایش خط بر این باورند که روزی روحانیون در کنار رودخانه مشغول نیایش بودند، صدای از آب رودخانه بلند شد که حروف مندایی را بیان می کرد و هنگام تلفظ هر صدا نقشی بر روی آب نمایان می شد و به این صورت خط مندایی بوجود آمد.

*به روایت مریم احیایی سفرنامه نویس و پژوهشگر حوزه گردشگری عشایر 👇