سفرنامه سیستان و بلوچستان ۲ – شهر سوخته

مریم احیایی

تجربه سفر گروهی با کاروان و پرشین کمپر

نشریه الکترونیک جهان گردش–  ساعت نه صبح خانواده پرشین کمپر به سمت شهر سوخته حرکت کرد. شهری که راجبش مقاله و کتاب های زیادی در ایران و خارج نوشته شده و من فقط اسمی از آن شنیده بودم.  بعد از پیمودن مسافتی سمت راست و چپ جاده سایت شهر سوخته و محوطه موزه نمایان شد. شواهد نشان می داد. عمر زیادی از بنا و محوطه موزه نمی گذرد. درختان هنوز به آن درجه از رشد نرسیده بودند که بتوان از سایه شان بهره برد. سایبان های پارکینگ برای دور بودن از آفتاب و گرما مناسب بود.
چند کمپر جدید از شهر کرمان، تهران و.. به جمع ما اضافه شد.

آخرین روز از سال نود ونه است
فرصتی به دست آمد تا به خانه تکانی دل و غبارهای زندگی ام بپردازم،
خیلی از همسفرها بوی عید را با خودشان آورده بودند. از لباس نو گرفته تا سفره هفت سین و تنگ ماهی،
مشغول بستن خاطرات تلخ و شیرین در بقچه سال نودونه  بودم، که صدای شماره ش معکوس همسفرها بلند شد. وارد قرن جدید شدیم.
چشم ها نمناک بود. نمی از جنس شادی یا دلتنگی،
لیدر سایت شهر سوخته جناب خَمَری کارشناس ارشد رشته باستان شناسی که در حفاری های شهر سوخته با دکتر سید منصور سجادی(سرپرست کاوش های شهرسوخته) و تیم بین المللی باستان شناسی همکاری داشتند. برای نشان دادن موزه و سایت منتظر گروه بودند.
باد در سایت شهر سوخته لحظه ی ما را رها نمی کرد. قدم به ورودی شهر سوخته گذاشتیم، صبحت های اقای خمری مرا به قرن ها دور برد. پنج هزار سال پیش، شهری در کنار دریاچه هامون، با نی زارها و درختان تنومند، انگشتش را به سمت غرب نشان و از عظمت بنای صبحت می کند که به آن کاخ سوخته می گویند.
یکی از بزرگترین و وسیعترین بناهایست که کاوش شده و حدود هشتصد متر مساحت این بنا بوده، با ۲۵ اتاق که امروزه بر اثر فرسایش مقداری زیادی از بین رفته است.
ما از دوره ی حرف میزنیم که هنوز حکومت ها شکل نگرفتند. اولین حکومتی که شکل می گیرد. حکومت مادهاست که فردی بنام… عده ی در کنار خودش استخدام می کنند و یک پادشاهی را شکل  می دهد. پس نمی توان کلمه کاخ را به این بنا اطلاق کنیم. این بخش از شهر منطقه بالا شهر یا اعیان نشین بوده است.
وجود خاک های قرمز، نشان می دهد. این بنا، بر اثر آتش سوزی از بین رفته و آوار شده است.
امروزه بخاطر نوع معماری و اتاق های زیاد لقب کاخ سوخته به خود گرفته است.
همراه با صبحت های خمری وارد محله ی می شویم، که معماری بناها به چهار یا پنج اتاق، اجاق و انباری محدود می شود. مصالح بکار رفته در بنا خشت و گل همراه با تکه های سفال است. در معماری شهر، کوچه ها داریم. هنگام قدم زدن جلوی پای تان تکه های سفال را می بینید.
آقای خمری میگوید:«پرکاربردترین ظروف، سفالی بوده و اینها شکننده و آسیب پذیر هستند. بعد از مدتی می شکستند و سفال جدید جایگزین می شده،
زمانی که مردم در اثر آتش سوزی شهر را ترک کردند.
ظرف های سفالی را با خود نبردند. مردم تکنیک را بلد بودند. فقط به کوره احتیاج داشتند. خاک و آب فراوان هم موجود بوده، سفال تولید می کردند، علت دیگر، فرسایش هر ساله بر اثر باران و باد، خاک را جابجا می کند. سفال های که در طبقه های پایین تر قرار دارند به سطح انتقال پیدا می کند. شواهد ی بدست آمده در دیوار، کف و  سقف خانه ها از خرده سفال های قدیمی خیلی استفاده می شده، اینها همه دلایل هستند که ما حجم این همه سفال را در محوطه شهر سوخته می بینیم.
لوله های سفالی بدست آمده نشان می دهد این شهر از سیستم فاضلاب و آب بهره مند بوده است.
همسفری می پرسد:«چگونه پی به وجود شهر بردند؟»
در شش دهه پیش هنگام جاده سازی متوجه، شهر سوخته شدند. کار جاده سازی متوقف می شود.
یک هیئت ایتالیایی کار باستان شناسی را شروع می کند. حدود ده الی یازده سال ایتالیایی ها کار کاوش را انجام می دهند. بعد از آن دکتر سجادی کار کاوش را ادامه می دهد. بعد از سال ها  کمتر از نیم درصد محدوده کاوش شده است. جای که ما ایستاده یم شهر سوخته دوازده متر زیر پای ما قرار دارد.

این شهر آنقدر برای مردم جاذبه داشته که حدود ۱۷۰۰ سال اینجا زندگی کنند. یک شهر تک دوره ی بوده و طی سالیان زیادی در جاهای مختلف شهر زندگی ادامه داشته است.
در دو دوره بخش های از شهر دچار حریق شده ولی مطمئنن بر اثر جنگ، درگیری یا خونریزی نبوده چرا که هیچ نوع آشفتگی و شواهدی بدست نیامده و فضای مختلف شهری هیچگونه اثری از باروت یا جنگ دیده نشده و شهر سوخته نماد صلح معرفی شده است.
هوا رو به تاریکی و باد همچنان به دنبال ما می دود.
و ما به دنبال آقای خمری مسافت طولانی میرویم تا به گورستان می رسیم، گورستان خارج از شهر است.

تدفین ها و گورستان بکر یکی از شاخص ترین ویژگی های شهر سوخته می باشد.
می توان گفت:« چیزی حدود چهل هکتار از دویست و هشتاد و پنج هکتار شهر سوخته گورستانش را در بر می گیرد. که تخمین زده می شود چیزی حدود هفتاد تا هشتاد هزار تدفین آنجا داشته باشیم.
امروزه حدود سه هزار تدفین، کاوش و مطالعه شده است.
در گورستان شهر، با ده مدل ساختار مختلف تدفین روبرو شدیم که تنها هشت تدفین بازسازی شده، قبرها به لحاظ ساختار متفاوت هستند.
بعضی چاله های ساده، چاله های با در خشتی، چاله های بیضی، چاله های مستطیل، تدفین های خانوادگی،  سرداب ها، شبه سرداب ها، ولی شباهت های در این تدفین ها است. اکثرا موتفی ها به حالت جنینی دفع می کردند. حالا بعضی ها کمی طاق باز و بعضی ها فشرده تر هستند.
یک سنت تدفین در گذشته و از دیر باز وجود داشته، این نشان میدهد باز به لحاظ پزشکی هم اطلاعاتی داشتند که به چه صورت جنین قبل از تولد قرار دارد.
معمولا اشیای در کنار موتفی  است، نسبت به جایگاه اجتماعی یا طبقه اجتماعی که آن فرد داشته متفاوت بوده یعنی اگر آن فرد کشاورز بوده اشیا کنارش دو الی سه قطعه بیشتر نبوده است.
در تدفین های سردابی تا صد و اندی اشیا کنار موتفی قرار داشته و بعضی از اشیای شخصی بوده است.
ابزار مربوط به نوع فعالیت در کنار موتفی داریم یعنی اگر کسی ماهیگیر بوده، تور ماهیگیری کنارش می گذاشتند تا دوباره در آن دنیا به حرفه و بیشه خودش ادامه بدهد.
حالت جنینی دفن کردند. تا دوباره متولد بشود همه اینها اعتقاد پس از مرگ را نشان می دهد.
اشیا و ظروف مخصوص خود فرد کنارش می گذاشتند تا در آن دنیا استفاده کند. حتی در برخی از این ظروف مقداری آذوقه قرار می دادند. برای رسیدن به آن دنیا و مسیری که در پیش دارند از آن آذوقه استفاده کنند. یک مسئله دیگری در تدفین ها شاهدش بودیم، معمولا صورت موتفی در جهت طلوع (شرق) و غروب (غرب) خورشید است. شاید می توان نوعی، احترام به مهرپرستی اولیه برایش در نظر گرفت. قد اکثر موتفی ها ۱۶۰ الی ۱۶۵ سانتی متر و بلندترین قد فردی که شناسایی شده ۱۹۱/۵ سانتی متر قدش بوده  تا ۲/۲۰ الی ۲/۳۰ هم داریم.
ظروف و اشیای از سنگ مرمر در شهر سوخته بدست آمده، این ظروف با دقت زیادی درست شده است. نور از آن عبور می کند. ضخامت این ظروف ۲ الی ۳ میلیمتر و فوق العاده ظریف است. این نشان می دهد آن صنعتگر در زمینه ساخت ظروف بسیار مهارت داشتند
اشیای مختلفی از«قبیل: کاسه، جام های پایه دار، سرمه دان، هاون های میناتوریی که به اندازه یک بند انگشت هستند
معمولا در تدفین خانم ها در کنار بقیه لوازم آرایشی شان  بوده است.
در تدفین ها، جام های پایه دار با سایز های مختلفی دیده شده  مثلا در تدفین نوجوانان جام ها کوچکتر است. در تدفین آدم های بالغ جام ها بزرگتر و در تدفین کودکان این جام های پایه دار را نداریم،
بیشتر قسمت های گورستان  صاف است. اما در پایین اتاقی ایجاد شده که به آن تدفین سردابی می گویند. خاص ترین و متفاوت ترین تدفین، از لحاظ معماری و اشیائ است. چاله ی می کندند و یک اتاقک در دل زمین ایجاد می کردند. موتفی درون آن قرار داده و اشیا را کنارش می گذاشتند. در برگشت دیواره را به وسیله خشت می بستند و چاله را پر می کردند. حتی گلنگ باستانی، که حفاری کردن داخل تدفین قرار می دادند.
این نشان می دهد. هر جایگاه  اجتماعی یک نوع تدفین داشته است. مثلا کاهنین یک نوع تدفین داشتند.
در شهر سوخته مهرها را در کنار بازو راست خانم ها در تدفین ها بدست آوردند، نشان میدهد بخشی از مدیریت شهر به دست خانم ها بوده و می توان گفت یک جامعه زن سالاری داشته است.

تدفین های دست جمعی در گورستان شهر بدست آمده داخل این تدفین یازده نفر دفن بودند. تدفین دیگری پیدا شده که زن و مرد در کنار هم دفن شدند.
امروزه به تدفین عشاق معروف شده است. تدفین دیگری بنام ثانویه است فردی از اعضا خانواده فوت می کند و چند وقت دیگر فرد دیگری از آن خانواده فوت می کند در قبر باز شده و تدفین جدید را انجام می دادند.
تدفین های دو قسمتی، بعد از چاله ساده که فراوانترین تدفین است. تدفین های دو قسمتی در صد بالای دارد. درگورستان شهر سوخته در تدفین دو قسمتی هیچ موقع دو موتفی نداشتیم.
تدفین ها صندوقی که تعداد آن در شهر سوخته بسیار کم است. میتوان حدس زد اینها مهاجر یا تاجری بودند که برای تجارت آمدند و فوت شدند. با همان سنت تدفینی که داشتند دفن کردند.
تدفین دیگری پیدا شده که بخاطر سالم بودن دندان هایش خاص ترین تدفین است، موتفی یک انسان بالغ که تمام دندان هایش سالم و پا برجا روی فکش قرار دارد. نشان می دهد احتمالا تاثیر آب سالمی که مصرف کرد است.

بقایای سیر بدست آمده در تدفین نشان دهنده اعتقاد می تواند باشد. بوی بد سیر موجود ات و نیروهای شرور زیر زمینی که اعتقاد داشتند دور می کنند تا به موتفی و قبر آسیب نرسانند.
در سال ۹۶ در گورستان با یک تدفین انفرادی از یک حیوان روبرو شدیم، تدفین های که سگ نگبهان همراه با صاحبش یا بز بعنوان یک قربانی در آن تذفین قرار داشته بدست آمده، ولی بصورت انفرادی که یک حیوان را دفن کند وجود نداشته است. این نشان می دهد این حیوان‌ مورد احترام بوده برایش مراسم آیینی گرفتند. همراه حیوان یک لیوان گلابی شکل، مختص شهر سوخته است قرار دادند.
در گورستان شهر سوخته میمون از نژاد ماکاکایی ها که زیستگاه ش در بنگلادش، مالزی، هندوستان  و نزدیکترین جا به شهر سوخته پاکستان است بدست آمده است.نشان دهنده اوقات فراغت مردم شهر سوخته و ارتباط فرا منطقه ی است
بخش صنعتی از شهر دور بود.
این نشان می دهد شهر با یک نقشی از پیش تعیین شده طراحی شده است.
شهر سوخته بخاطر موقعیتی که داشته واسطه بین شرق و غرب  بوده، یعنی دره سند رو به بین النهرین وصل می کرده
یادمان باشد:«کاوش خودش یک فراینده آسیب رساندن به محوطه های آثار باستانی محسوب می شود.»
علی مسلمی از علاقه ش به موزه می گوید. موزه هفتاد کشور را دیده است و گفتنی های زیادی دارد.
داخل موزه شاهد نقالی خوانی (شاهنامه) ثنا رضوی بودیم.
بازدید از سمت راست موزه  همراه با توضیخات آقای خمری آغاز شد.
«سفال های نخودی، سفال های منقوش، سفال های چند رنگ  بیشتر در تدفین خانم ها بدست آمده، مرکز این سفال در پاکستان است این خود نشانه روابط فرا منطقه ی است که ساکنان شهر سوخته با تمدن های همجوار خودشان داشتند. ما یکسری داده ها ی فرهنگی و اشیا در شهر سوخته بدست آوردیم که نمونه های اولیه در نوع خودشان به حساب می آیند و بعنوان قدیمترین یا اولین شناخته می شوند.
معروفترین آنها جام معروف انیمیشن است که هنرمند ی در پنج هزار سال قبل حرکت را تداعی کرده با پنج  نقاشی حرکت بزی را به نمایش گذاشته وقتی جام را به حرکت در می آورید، بز  در حال جهش ، تغذیه و فرودن آمدن به سمت درخت است. قدیمترین انیمیشن، حرکت و پویا نمایی که تا به حال از سایت شهر سوخته بدست آمده است.
قدیمترین تخته بازی با هفتاد مهره پیدا شده نقش روی آن ماری است که در حرکت خودش دوازده دایره را طی می کند و در نهایت دم خودش را نیش میزند. شیوه کار و بازی با تخته را نمیدانیم اما بیان کننده مسئله فراغت مردم شهر سوخته است. مهره و تخته را می توان ابزاری برای رمالی، سر و جادو  هم در نظر گرفت.
جمجمه جراحی شده نشان دهنده پیشرفته های پزشکی که ساکنین شهر سوخته داشتند، این جمجمه متعلق به دختر بچه یازده تا سیزده ساله است. این فرد دچار بیماری هیرو سفالی بوده در مغز مایعی ترشح می شود که باعث بزرگ شدن جمجمه و از فرم خودش خارج می شود. در نهایت فرد را از پا در می آورد. پزشکان شهر سوخته راه درمانش را پیدا کرده بودند. پشت سر را یک شکاف مثلثی شکل ایجاد و از آن مایعی که مغز را پر کرده خارج کردند و یک عمل موفقیت آمیزی داشتند، حتی بعد از این عمل شش ماه، دختر بچه زنده بود. بعدها به دلایل دیگری فوت کرده است.
شانه معرق شده ی در سایت شهر سوخته پیدا شده، بالایی شانه به وسیله تزئینات پلکانی مزین شده و هنر معرق کاری را روی آن بکار بردند، قبل از اینکه شانه و جام انیمیشن بدست بیاید، چینی ها خودشان را در این زمینه پیش تاز می دانستند. ولی امروزه قدمت معرق به پنج هزار سال قبل برگشته است. در محوطه شهر سوخته، یک خط کش بدست آمده که از دقت فوق العاده بالایی برخوردار است. خط کش های که ما امروزه داریم به دقت یک میلیمتر طراحی می شوند. اما این خط کش به دقت نیم میلیمتر طراحی شده است. این نشان می دهد ساکنین شهر سوخته به لحاظ صنعت، ریاضی، هندسه در سطح بالایی قرار داشتند.
یکی دیگر از پیشرفت های پزشکی شهر سوخته می توان به چشم مصنوعی اشاره کرد و قدیمترین اندیشه زیبایی بشر  منسوبش کرد.
این عمل متعلق به یک خانم سی ساله که از ناحیه چشم چپ آسیب دیده بود. پزشکان برای اینکه این زیبایی را به این فرد بر گردانند یک چشم برای آن طراحی کردند. این عمل در عین سادگی از دقت فوق العاده بالای برخوردار بوده است. بوسیله مقتول های ریز طلایی، بازسازی مویرگ های که در چشم انسان است و جنس قرینه، مخلوطی از چربی حیوانی، قیر طبیعی و رگه های طلا است.
وجود مشعل ها در شهر سوخته نشان دهنده راه رفتن در شب و پیدا کردن مسیر مورد استفاده قرار می گرفته است.
ظروفی پیدا شده که نشان دهند  فرهنگ های شمالی تر هستند، فرهنگ های مثل ترکمن، نمادگاه و وجیتو این نشان دهنده روابط فرا منطقه ی است.

شهر سوخته جامعه ی بوده که با تمدن های همجوار خودش ارتباطات گسترده ی داشته به عنوان مثال وقتی این ظروف در شهر سوخته بدست آوردیم،  ظروف معرف فرهنگ جیتو در ترکمنستان است. امکان دارد این ظرف در ارتباط با تجارت منتقل شده باشد یا اینکه فرهنگ ساخت ش به وسیله فرد ی که به آنجا سفر کرده و این حرفه را یاد گرفته و در شهر سوخته تولید کرده است.
در شهر سوخته ظروف انباری بدست آمده، ظروفی که برای ذخیره غلات مورد استفاده قرار می گرفتند روی یک سری از این ظروف علامت های است که امضا سفالگر را نشان می دهد. در واقع نوعی برند سازی در پنج هزار سال قبل وجود داشته و هر صنعتگر یا سفالگر امضا خودش را داشته است.
ظروف چوبی، ظروف آئینی  منسوب می شده و جزو ظروف وارداتی به حساب می آید. بیشتر در مراسم آئینی استفاده می شده مثل مراسمی که برای متوفا می گرفتند.
طلا کمتر از بیست گرم تا حالا در شهر سوخته بدست آمده امکان دارد به ارزش مادی آن  پی نبرده بودند و معادنش در شهر سوخته معدود بوده است. پارچه های که تا حالا از شهر سوخته بدست آمده، طیف و تنوع بسیاری دارد. ریز باف، متوسط باف، درشت باف، پارچه های تزئینی، پارچه های ریشه دار تزئینی و پارچه های که از چند رنگ مختلف در کنار هم تشکیل شده است.
یکی از خاص ترین ابزارها، ابزار استخوانی است.
ابزار سنگی و فلزی هر کدام کاربردی داشتند. ابزارهای استخوانی برای سوراخ کاری یک جسم نرم صورت می گرفته، ابزارهای سنگی مثل سر پیکان ها برای شکار استفاده می شده،
قلاب ماهی گیری پیدا شده نشان می دهد شهر سوخته در کنار دریاچه هامون  قرار داشته، یکی از اقتصادهای شهر سوخته صیادی و ماهیگیری بوده است.
آینه بدست آمده نشان می دهد فلز را آنقدر صیقل می دادند که آینه می شده.
تعداد زیادی شانه، سرمه و سنجاق سر های بدست آمده  نشان میدهد به زیبایی زیاد اهمیت می دادند.
در تدفین یک خانم جعبه کامل لوازم ارایشی، آینه و سرمه دان بدست آمده.
گردبندی درشهر سوخته پیدا شده که ۳۱۲مهره و  بسیار ظریف است. شاید از نیم میلیمتر هم ظریفتر ساخته شده است و گردبند دیگری که تمام مهره هایش یک دست بوده در شهر سوخته یافت شده است.
جالب است شهر سوخته در جای قرار دارد که معادن سنگ ندارد. این سنگ ها از جاهای مختلفی وارد شده است.
  فیروزه های شناسایی شده متعلق به نیشابور نیست. 
فیروزه از کوه های ازبکستان و لاجورد از کوه های بد افشان در افغانستان وارد شده است. صنعتگرهای ماهری در شهر سوخته وجود داشته که این سنگ را به زیباترین شکل تولید می کردند و به صورت یک مسئول نهایی صادر می شده
مردم شهر سوخته عناصری که در طبیعت چه حیوانی یا انسانی می دیدند. از آنها پیکرک های ساختند که عنصر مذهبی منسوب می شوند. بیشترین پیکرک ها در شهر سوخته گاو سیستانی است.
پیکرک های بز، خوک، خروس هم ساختند. شاید مورد احترام و پرستش قرار می گرفتند. پیکرهای انسانی معمولا بانوان را نشان می دهد با اندام برجسته که باز نشان دهنده زایش و باروری است. که از دیرباز در بین النهرین هم رواج داشته است.
دانه های گیاهی، زیره، گشنیز عدس، بعنوان نمونه های اهلی و قدیمی در شهر سوخته داریم.
مهرها نشان مالکیت هستند و بیشترین کاربری شان در تجارت است. مهرهای استامپ و سیلندری معمولا یک سوراخ یا دو سوراخ داشتند که نخ از آن عبور کرده در دست یا گردن می کردند. در صورت نیاز دم دست باشد.
  اگر کالای میخواستند صادر کنند. سالم به مقصد برسد.
مهر و موم می کردند، در آن را به وسیله پارچه یا شمع و طناب می بستند محل آن گره یک چانه گل می زدند و اثر مهر خودشان را روی آن می زدند تا گیرنده آن را باز کند. مهرها از جنس های مختلفی مثل لاجورد، سنگ، صابون، سنگ اهک و فلزی بودند
یکی دیگر از شاخص های شهر سوخته، نمکی که روی آثار را پوشانده، باعث شده چوپ، پارچه، اسکلت درصد بالایی سالم بماند و گرنه پنج هزار سال سالم نمی ماند.
دانه های ریز بدست آمده واحد های شماره شی هستند. هر کدام مقیاسی از وزن یا مقدار را نشان میدهند، به نوعی رسید یا فاکتور فروش بوده مثلا چهار تا گوسفند می خواستند به جای بفرستند. به تعداد آن داخل یک گوی یا در یک توپ سفالی دانه قرار
می دادند و در بسته به گیرنده تحویل داده می شد. گیرنده گوی یا توپ را می شکاند و به تعداد دانه ها که داخل آن بود کالا را تحویل می گرفت.
فعالیت ها ی زندگی روزمره شهر سوخته را باز سازی کردیم بقایای شتر بدست آمده همچنین بقایای میمون و معاملات پای بپای بوده، جواهر سازی یکی از اصیل ترین و اقتصاد ترین معشیت های شهر سوخته بوده با این که معادن سنگ نداشتن در این زمینه فوق العاده مهارت و تبحر داشتند.
مردم شهر سوخته به ماهیگیری، شکار پرندگان، پزشکی، حصیر بافی، پخت و پز، سفالگری، جواهرسازی و پارچه بافی مشغول بودم.
مدیر خاموشی شب را ده و نیم اعلام کرد. فردا پیمایش زیادی داشتیم و باید در شهر بمپور به پارت دو پرشین کمپر
می پیوستیم.