دست نسیان بر سر آیین های ایرانی(قسمت اول: آیین های بهاره)

زهرا راجی

فرهنگ ایرانی مملوء از آئین ها، آداب و رسومی است که امروزه تنها بخش هایی از آن برای نسل جدید شناخته شده اند و به صورت جمعی اجرایی می شوند. شاید جشن نوروز یکی از خوش اقبال ترین آن ها باشد که امروزه با تغییرات کمتری به واسطۀ نسلهای گوناگون شناخته شده و اجرایی میشود. این در حالی است که فرهنگ ایرانی در فهرست بلند بالای آیین ها و رسوم خود در موسم بهار، آئینهای شادیبخش دیگری را نیز جای داده است. آئین وَرف چال، سی و ششه، گیاهآوری، تره چینی، چلمو، پنجاه به در و جشن گلِ سرخ از جملۀ این آئینهای شادیبخش ایرانی اند که امروزه کمو بیش به دست فراموشی سپرده شده اند. این در حالی است که طی سالیان اخیر سیاستهای افزایش نشاط اجتماعی در راستای کاهش خشونتهای اجتماعی، انحرافات اجتماعی و ارتقاء سلامت جسمی و روانی شهروندان در دستور کار مجموعه هایی چون کارگروههای اجتماعی، فرهنگی استان ها، سازمان صدا و سیما، شهرداری ها و….قرار گرفته اند.
با آن که اجرای سیاستهای نشاطبخش توسط نهادها و دستگاههای اجرایی متولی در بردارندۀ برنامه های ارزندۀ آموزشی-تفریحی با بنمایۀ فرهنگی، مذهبی و… است؛ غفلت از آئینهای نشاط بخش ایرانی در آن در جای بحث دارد. بازنمایی آیین های نشاط بخش ایرانی-اسلامی بازنمایی غنای فرهنگی یک ملّت و مایۀ تفاخر ملی و حس تعلق به مکان است. مولفه هایی که در پیشبرد و توسعۀ اهداف یک کشور تأثیرگذاری شایان توجّهی دارند. مضاف بر آن که این آیین ها از ظرفیت های مثال زدنی و کم نظیری در سایر سیاست ها چون توسعۀ گردشگری فرهنگی، گردشگری آیینی یا مناسبتی در کشور دارند. در ادامه به جهت روشنتر شدن مبحث آئینهای نشاطبخش، بهشماری از آئینهای شادی بخش بهاره اشاره می شود:
1. آئین ورف چال آیینی است که مردمان خطۀ نیاک و اسک آن را به نیتی نیکو در میانۀ بهار و همزمان با آب شدن برفهای مناطق کوهپایه ای دماوند اجرا می کنند.چنان که از اطلاعات کتب و پژوهش های مربوطه استنباط می شود، این آئین به دورۀ ‘ آل بویه ‘ در طبرستان باز می گردد. اهالی روستای اسک بر اساس یک رسم و سنت قدیمی در منطقه اسک وش با جدا کردن تکه های برف و حمل آن حدود یک کیلومتر به سمت گودالی که حدود ۱۰ متر عمق و یک متر پهنا دارد، گودال را پر از برف می کنند و بر این عقیده اند آب این گودال در فصل گرم سال برای رهگذران و حیوانات منطقه قابل استفاده است. آئین سنتی ورف چال یک دهۀ پیش در فهرست میراث معنوی کشور ثبت شده است با این حال جای خالی اجرای آن در سیاست های نشاط اجتماعی به چشم می خورد.
2. جشن گیاه آوری آیینی طبیعت مدار که در گذر زمان به دست فراموشی سپرده شده است. پیشینیانِ ما دومین روز از اردیبهشت ماه را بهانه ای برای گرامیداشت طبیعت می پنداشتند و ضمن گشت و گذار و طبیعت به گردآوری گیاهان دارویی از دل طبیعت می پرداختند. در این روز احترام به طبیعت چنان در اذهان افراد نهادینه شده بود که در گردآوری گیاهان با دقت بسیار عمل می کردند تا به بقای طبیعت لطمه وارد نشود(خبرگزاری مستقل محیط زیست، 1392 به نقل از شایسته رخ، 1400: 67). روزی که حال در تقویم رسمی ایران به نام روز زمین پاک نامگذاری شده است.
3. تره چینی(۱) آئینی که در پانزدهمین روز از اردیبهشت ماه در اردبیل برگزار می شده است. این روز که در میان مردمان اردبیل به چهل و پنجم نیز شهرت داشته صرف تره چینی از دل صحرا می شده.این آئین که با شادی و پایکوبی همراه بوده است را میتوان از آیین های پرطرفدار زنانه میان مردمان اردبیل به شمار آورد(جاوید، 1351 به نقل از شایسته رخ، 1400: 67).
4. آئین چلمو آئینی از دل نقاط مرکزی ایران زمین که روز دهم اردیبهشت ماه همراه با جشن، دورهمی و سرودهای محلی برگزار میشده. در این روز رسم چک و تفأل در میان کرمانیها از استقبال کم نظیر برخوردار بوده است و بدین ترتیب اجرا میشده که صبح روز چهلم زیر درختی سبز، در کوزه ای شیای می انداختند و در دل خود نیتی می کردند و روی کوزه را با دستمالی سبز می پوشاندند. هنگام غروب همزمان با دورهم جمع شدن افراد دختر نابالغی مسئول بیرون آوردن شی از کوزه می شده و ریش سپیدی همزمان با بیرون آوردن شیء شعری را برای جمع میخوانده. افراد نیز بر اساس نیت خود شعر را برای خویش تفسیر و تعبیر میکردند. پا درمیانی بزرگترها در رفع کدورت میان افراد و خیرات از مهم ترین آیین های این روز بوده است به طوری که عدهای هدف از برگزاری این آئین را ضمن شادی و گردش، رفع کدورت ها و دادن خیرات می دانند.

پنجاه بهدر از اصیل ترین آیین های بهاری قزوین که در نوزدهمین روز اردیبهشت ماه{پنجاهمین روز بهار} به پاس بارش های بهاری به گونه ای گسترده اجرا می شده. این رسم که پیشتر به مثابۀ آئینی زنانه بوده، امروز در سطح خرد تری میان خانواده ها همچنان در جریان است. به طور کلی باید گفت این آئین امروزه با تفاوتهای فاحشی نسبت به گذشته در حال اجرا و برگزاری است و یکی از این تفاوتهای قابل توجه آن است که امروزه این مراسم از حالت زنانۀ خود خارج شده و اجرای ان به تفرجگاه خاصی محدود نمی شود(بهرامی، 1393: 439). آیین سپاسگزاری، نذر خوراک و نماز باران از مهمترین و قابل توجه ترین رسوم در خلال این آئین کهن بوده است(نوری، 1390: 20 و بهرامی، 1393: 439). به رغم آنکه این آئین با شمارۀ ۱۸۵ در فهرست آثار ملی ایران میراث فرهنگی ناملموس در همایش چابهار در تاریخ ۱۷ بهمن ۱۳۸۹ به ثبت رسید در برنامه های نشاط اجتماعی دستگاه های متولی، برنامه ریزی های معطوف به گردشگری فرهنگی یا مناسبتی و تولیدات رسانه ای از آن نامی به میان نمی آید.
آیین ها و جشن های نامبرده شده تنها عناوین مختصری از فهرست ارزنده و بلند بالای آیین های نشاط بخش ایرانیان در موسم بهار است. آن گونه که مورد بحث قرار گرفت و مطالعات پیشین نیز تأئید میکنند، آمیزه ای از فرهنگ ایرانی و آموزههای اسلامی به غنای هرچه بیشتر این آیین ها منجر شده و مبحث قابل دفاعی را جهت بازنمایی در رسانۀ ملّی، سیاستهای نشاط اجتماعی، طرحهای ملی گردشگری و مباحث آموزشی پیشِروی سیاستگذاران و برنامه ریزان اجتماعی می گذارد. امید است سیاستگذاران و برنامه ریزان اجتماعی با عنایت به اهمیت بازنمایی این آئین ها، آنها را در راستای افزایش رفاه ذهنی، افزایش نشاط اجتماعی و تفاخر به فرهنگ ایرانی-اسلامی در قالب های متفاوتی چون تولیدات رسانه ای، برگزاری همایش ها، نشست ها، مطالعات علمی و….به کار بندند.
منابع:

بهرامی، فرشته(1393). پنجاه به در. دانشنامۀ فرهنگ مردم ایران. ج دوم، تهران: مرکز دایرۀ معارف بزرگ اسلامی.
شایسته رخ، الهه(1400). ائین های شادی بخش در فرهنگ مردم ایران. مرکز تحقیقات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران.
نوری، مریم(1390). پنجاه به در آئین آب خواهی قزوینی ها. روزنامه جام جم.ش3124

۱- گفتنی است که مقصود از تره به طور کلی کلیۀ سبزیجات و گیاهان خوردنی است که در دل صحرا و کوه میروئیده.