✔گردآوری مطالب و تصاویر از: فاطمه کوچکی

موقعیت جغرافیایی حمام علی قلی آقا:

به گزارش نشریه الکترونیک جهان گردش– حمام علی قلی آقا در استان اصفهان، شهر اصفهان، میدان شهدا، خیابان جامی، خیابان تگریان و در محله‌ای به همین نام علی قلی آقا قرار دارد.

سیر تاریخی و فرهنگی حمام علی قلی آقا:

در گذشته برای استحمام و نظافت، حمام‌های عمومی بسیاری وجود داشت. این حمام‌ها علاوه بر استحمام، برای مقدمات و آشنایی برخی ازداوج‌ها، برگزاری برخی جشن‌ها، دیدار دوستان و اقوام و حتی برای غسل میت نیز استفاده می‌شده است. امروز این حمام‌ها اکثرا از بین رفته‌اند و دیگر کاربری گذشته را ندارند و فقط تعداد معدودی از آن‌ها سالم باقی مانده‌اند که بیش‌تر از نظر تاریخی و معماری دارای اهمیت است. برخی از این حمام‌ها به‌عنوان موزه‌ی مردم شناسی، سفره‌خانه و یا اقامتگاه تغییر کاربری داده شده‌اند. حمام علی قلی آقای اصفهان یکی از نمونه‌حمام‌های قدیمی‌ زیبا است که از سال 1384 به موزه‌ی مردم‌شناسی تبدیل شده است.

حمام علی قلی آقا در اصفهان به وسیله‌ی یکی از درباریان دو پادشاه صفوی؛ شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی به نام علی قلی آقا در سال 1125 هجری قمری ساخته شد. این حمام بخشی از مجموعه‌ای شامل مسجد، حمام، بازارچه، چهارسوق و کاروانسرا بوده که «علی قلی آقا» از خواجگان حرم شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی برای امور عام المنفعه آن را ساخت. هم‌چنین علی قلی آقا؛ سازنده‌ی مسجد علی‌قلی‌آقا و برادرش خسرو آقا؛ سازنده‌ی حمام خسرو آقا است. این دو برادر از خواجگان سرشناس و نیکوکار آن زمان بوده‌اند.

استفاده از این حمام برای عموم آزاد بوده و قسمت خانم‌ها و ‏آقایان به شکل کاملا مجزا طراحی شده بود. گفته می‌شود که در دوره‌ی قاجار، ثروتمندان و افراد با نفوذ ساعاتی گرمابه را قرق یا اجاره می‌کردند و اجازه‌ی ورود را تا زمانی‌که خود مشغول استحمام بودند به مردم عادی نمی‌دادند. طبق وقف‌نامه‌ی حمام علی قلی آقای اصفهان، این مجموعه در نیمه‌ی اول قرن 12 هجری ساخته شده است. امروز این مکان را بازسازی کرده و با گذاشتن مجسمه‌هایی در داخل آن، به موزه‌ی مردم شناسی تغییر کاربری داده‌اند. قدمت بخشی از حمام علی قلی آقا به دوره‌ی صفویه و بخشی از نقاشی‌های آن به دوره‌ی قاجار برمی‌گردد و مجسمه‌های فعلی آن نیز در سال‌های اخیر به نمایش گذاشته شده‌اند. این بنای تاریخی در سال 1322 با شماره‌ی 226 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

معماری حمام علی قلی آقا:

حمام علی قلی آقا در اواخر دوره‌ی صفوی ساخته شده و در آن از معماری سبک اصفهان بهره برده‌اند. این حمام در دو قسمت، حمام بزرگ و حمام کوچک ساخته شده است که حمام بزرگ برای استفاده‌ی آقایان و حمام کوچک برای استفاده‌ی خانم‌ها در نظر گرفته شده بود. حمام کوچک ساختار معماری مشابه حمام بزرگ دارد، با این تفاوت که در مقیاس کوچک‌تر اجرا شده است. هر یک از این دو حمام از دو بخش اصلی سربینه و گرم‌خانه تشکیل شده است، به‌طوری که هم‌زمان آقایان و خانم‌ها می‌توانستند به صورت جداگانه از حمام استفاده کنند.

حمام بزرگ

سربینه: در قسمت ورودی حمام بزرگ یک محوطه‌ی هشت ضلعی وجود دارد که با عبور از دو راه‌روی عمود بر هم، به «سربینه» یا رختکن متصل می‌شود. سربینه در اصل مکانی بوده که دور تا دور آن صندلی گذاشته بودند و افراد می‌توانستند در آن‌جا به گفتگو و بحث و دعا بپردازند. در این قسمت برای تامین روشنایی روزنه‌هایی معروف به «جام‌گاه» در سقف گنبدی شکل حمام تعبیه کرده‌اند که در داخل آن‌ها از شیشه‌های محدب و عدسی شکل استفاده شده است. این شیشه‌ها نه تنها از اتلاف انرژی جلوگیری می‌کنند بلکه با شکستن نور، روشنایی را در محوطه پخش می‌کنند و به همین دلیل کسی از پشت بام قادر به دیدن داخل حمام نیست. در فضای سربینه، چهار حوض درون سکوها تعبیه شده که مراجعان می‌توانستند قبل از ورود به سکوها، پاهایشان را در آن‌ها بشویند. در کنار حوضچه‌ها، سنگ‌هایی به اندازه‌ی یک متر به شکل یک تکه و سفید رنگ وجود دارد. سطح این سنگ‌ها آج‌دار بوده و برجستگی‌های ملایمی دارد که به صورت تکیه‌گاه صندلی و عمود بر حوضچه‌ها نصب شده است که احتمال داده می‌شود کاربرد ماساژور داشته است. سربینه به وسیله‌ی یک راه‌رو به گرمخانه متصل می‌شود.

گرمخانه: کف گرمخانه پوشیده از سنگ‌های مرمر بوده که باعث می‌شود کف آن همیشه گرم باشد. دیواره‌های گرمخانه با هنر کاشی‌کاری به صورت طرح‌های گل و مرغ اسلیمی تزیین شده است. در این مکان، استخر بزرگی وجود دارد که به «چال‌حوض» معروف است و گفته می‌شود که برای آب‌تنی و غوطه‌ور شدن در آب گرم کاربرد داشته است. هم‌چنین این مکان دو شاه‌نشین دارد که در دو طرف محور اصلی این فضا قرار داده شده که احتمالا یکی برای پرش در آب استفاده می‌شده و دیگری جایگاه تماشاچیان بوده است.

خزینه: در کنار گرمخانه با عبور از چند پله، به خزینه‌ی حمام خواهید رسید. در طرفین خزینه هم دو محل استحمام اختصاصی قرار دارد که به شاه‌نشین مشهور است.
حمام کوچک

سربینه: فضاهای حمام کوچک با قاعده‌های منظم و هندسی تشکیل شده است. سربینه‌ی این حمام، مربع شکل بوده و سکوهایی با حوض‌های درونشان در سه ضلع قرار دارد.
گرمخانه: فضایی با قاعده‌ی هشت و نیم متری با هشت ستون سنگی داشته که سنگینی طاق میانی را به دوش می‌کشند. در بخش میانی، طاق‌های کوتاه‌تری وجود دارد و در آن مکان‌هایی برای شست‌وشو فراهم شده است.

خزینه: پس از طی چند پله از کف گرمخانه می‌توان از درگاه خزینه وارد آن شد.
جالب است بدانید که برای سیستم گرمایشی، سیستم دفع فاضلاب و تامین آب مورد نیاز این دو حمام به روش زیر عمل‌ کرده‌اند:

سیستم گرمایشی:‌ برای سیستم گرمایشی تون (آتشدان)، انبار سوخت (وظیفه‌ی گرم کردن آب)، تیان (ظرف مخصوص گرم کردن آب) و گودال جمع‌آوری خاکستر در نظر گرفته بودند که در سمت غرب حمام قرار دارند و در زیرزمین حمام تونل‌های هزارتو شکل کوچکی وجود دارد که وظیفه‌ی آن انتقال دود آتش برای گرم کردن فضا بوده است.

سیستم فاضلاب: سیستم دفع فاضلاب به روش گنداب بوده به طوری که فاظلاب از طریق کف‌شوهای گرمخانه و سریبنه‌ی دو حمام به کانالی هدایت می‌شد و در نهایت به محوطه‌ی بزرگی در پشت حمام سرازیر می‌شد که پس از خشک شدن به خارج شهر انتقال داده می‌شد.

تامین آب: آب مورد نیاز این دو حمام از چاه معروفی به نام «چاه گاو» تامین می‌شد که در مکان «گاورو» در سمت غرب حمام قرار داشت. پس از خروج آب از چاه، آب به مخزنی که در پشت‌بام قرار داشت انتقال داده می‌شد و از آن‌جا به خزینه‌ها و حوضچه‌ها هدایت می‌شد.

@fatemeh76747

@faalanegardeshgari

@jahanegardesh

بدون دیدگاه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد.