تکنیک های ایرانی در جاذبه های گردشگری

نوشته : دانشورحسن صادقی یونسی(مدرس رشته جغرافیا و مدیریت گردشگری)

نشریه الکترونیک جهان گردش- تکنیک های ایرانی و بومی ؛آسیاب های آبی (شهرستان فریمان_بخش قلندرآباد* با تاکید بر سفید سنگ)
باتشکر از همراهی:
استاددکتر علی اصغر مریدی فریمانی
(گروه زمین شناسی )
علی شاملوئیان(عضو جامعه مهندسین معدن خراسان )
مهندس صادق توکلی فریمانی(پیشکسوت اداره دامپزشکی خراسان رضوی)
در تاریخ دهم اردیبهشت ماه ۱۴۰۳
برای فعالیت و رویدادی علمی و تخصصی بسوی محدوده ارتفاعات سفید سنگ و طبق سر(حسین زاده ) عزیمت نمودیم. طبق مطالعات میدانی و اسنادی و نظر استاد دکتر مریدی ،کلاته طبق سر( حسین زاده ) مرز گسلی بین رخساره های رسوبی شیلی ائوسن و پالئوسن و قدیمی تر و رخساره های دگرگونی شیستی و بقایای پوسته اقیانوسی دگرگون شده پالئوتتیس بود.اما وجود چندین آسیاب توجه ژئوتیم را به خود مشغول نمود.با توجه به تماس تلفنی با استاد محمدصولتی قدمت آنها لااقل ۱۵۰ سال تخمین زده شد.اما با توجه به ملات و تعمیرات و آجر بکار رفته قدمت بیش از سیصد سال تخمین زده شده است.
شهرستان فریمان را میتوان قطب آسیابهای آبی خراسان رضوی و کشور دانست؛ که در امتداد رودخانۀ یا نهرها پراکنده و فعّال بودند، تا آنجا که حتی از شهرها و روستاهای اطراف و اکناف نیز جهت آسیاب گندمها و سایر غلاتشان به این دیار گسیل می شدند.

اما به نظر میرسد که قدمت این آسیابهای آبی به دوره پیش ار قاجاره و پهلوی اول می رسد. در بررسی و مطالعۀ مکانیزم و سازوکار آسیابهای آبی این شهرستان یا شیوۀ کار آنها از قدیم الایام تاکنون، با وجود آنکه تمام آسیابها در راستای رودخانۀ و نهرها (که غالباً از سرچشمه نشأت می گرفت) و کنارۀ آن قرار داشتند، لیکن برای به حرکت درآوردن چرخ آب یا توربینهای چوبی آسیاب، از جریان آب آن رودخانه استفاده نمی گردیده است، بلکه از تکنیک سرعت آب یا جریان و فشار نیروی آب انهاری که بوسیلۀ کانالهایی که به سمت چاهک یا تنورۀ آسیاب هدایت می گردید، بهره میگرفته اند. بنابراین به این نوع آسیابها «تنوره ای» یا «پَرّی» می گفته اند. در حقیقت، تمام آسیابهای آبی شهرستان فریمان و خصوصا دهستان سفید سنگ(و شهر سفید سنگ) از نوع تنوره ای با چرخاب افقی بوده اند؛ بدین نحو که آب نهر یا رود از کانال یا جدولی دست ساز وارد مخزنی عمودی و استوانه ای شکل موسوم به چال، چاهک یا تنوره میشد و بعد از عبور از مجرایی که در انتهای این حفره قرار داشت، با فشار به پروانه های چوبی اما تخت چرخاب یا توربینی که موازی با سطح زمین قرار داشت، برخورد میکرده باعث چرخیدن آن میشده است. سپس این نیروی محرکۀ حاصل از گردش توربین، از طریق یک محور عمودی فلزی به سنگ بالایی یا رویین آسیاب منتقل و باعث حرکت آن روی سنگ آسیای زیرینی که همواره ثابت بود، میشد. بدین ترتیب طی این روند، انرژی آب به انرژی مکانیکی تبدیل میگردید. ترتیب و مراحل کار این نوع آسیاب آبی در تصاویری که در انتهای گزارش آمده، نشان داده شده است.

🔅بطور کلی، در بررسی ساختار و مکانیزم آسیابهای آبگَرد سفیدسنگ و روش کار آنها، در ذیل به چند بخش از مهمترین و اصلیترین قسمتهای تشکیل دهندۀ این آسیابها و ویژگی آنها اشاره میکنیم:

❄️- «کانال یا جدول سرآب»، که وظیفۀ انتقال آب از رودخانه یا نهر به حوضچۀ چاهک یا تنوره را دارد. این کانالها غالباً بصورت دست ساز و مصنوعی هستند که با جداسازی یا انشعاب نهر یا جوی آب از رودخانۀ اصلی یا نهری بزرگتر به سمت چاهک آسیاب امتداد مییابند. سابقاً در سفیدسنگ گاه از یک کانال سرآب با دو چاهک مجزا هم میتوانستند آب مورد نیاز دو آسیاب آبی را تأمین کنند، که البته این بسته به شدّت فشار و حجم آب یا به قولی پُرآبی نهر داشت. اگر اشتباه نکرده باشیم یک نمونه از این نوع آسیابهای در محدوده شهر فریمان و دیگری در روستای کته شمشیر علیا یا موردی در روستای اقرعلیا و نیز روستای هفت آسیاب؛ و کلاته رحمان و حوالی فرهادگرد و آبکوه….وجود داشته است.

❄️- «چاهک، چال یا تنوره»، که کار آن انتقال آب از سطح بالا به پایین است. چاهک یا تنوره بصورت استوانۀ عمودی و مدوّر شکل است که در زمین کنار آسیاکده میسازند و آبی که از کانال سرآب و از بالا به داخل آن میریزد را جمع کرده به مجرا یا بُنی که در انتهای دیوارۀ آن قرار دارد و به آبراهی شیب دار، که رفته رفته باریکتر و تنگتر میشود، هدایت میکند، و پس از خارج شدن از این آبراه، با فشار به پره های چرخ آسیاب برخورد کرده باعث چرخش و حرکت آن می شود.

تنظیم و ارسال: جواد جلالی