بقعه پیربکران شاهکار معماری دوره ایلخانی

عکس و گردآوری مطلب از فاطمه کوچکی

کارشناس مدیریت جهانگردی، عکاس و فعال گردشگری

بقعه پیربکران یکی از شاهکاری معماری تشیع ایران است که طاق بلند آن، پیوندی میان پیر عرفان شیعه و آسمان است.

نشریه الکترونیک جهان گردش– مقبره پیر بکران مربوط به ایلخانان است و در شهرستان فلاورجان،شهر پیربکران، داخل شهر واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۱۰۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این آرامگاه به سبک معماری آذری بنا شده است.

پیربکران یکی از شهرهای استان اصفهان در مرکز ایران است.این شهر با جمعیت ۱۳۴۶۹ نفر (برآورد ۱۳۹۵خ) در بخش پیربکران شهرستان فلاورجان قرار دارد.نام این شهر از نام آرامگاهی به نام «پیربکران» گرفته شده که گور محمد بن بکران، از پارسایان نامور این ناحیه است. این آرامگاه که در ۳۰ کیلومتری جنوب غربی اصفهان قرار دارد میان سال‌های ۷۰۳ تا ۷۱۲ هجری ساخته شده‌است.

محمد بن بکران یکی از رجال مشهور و عارف شیعه در نیمه دوم قرن هفتم هجری قمری است که در ابتدای قرن هشتم و اوایل سلطنت “الجایتو” از فرمانروایان سلسله ایلخانی وفات یافت.

این آرامگاه، خانه، مدرسه و محل عبادت «محمد بن بکران» از عرفای بزرگ ایرانی در قرن هشتم است، وی در اتاق چله‌خانه که یک اتاق محقّر است اسکان داشته است و در فضای بیرونی تدریس می‌کرده است، پس از چندی که نام و آوازه وی افزون می‌شود و کرامات محمد بن بکران به گوش مردم می‌رسد مورد توجه حاکمان وقت نیز قرار می‌گیرد، پس از فوت وی ساختمانی ۳ طبقه به نام بقعه پیربکران ساخته می‌شود.

بنایی بی‌نظیر از حیث نقوش، ارزش هنری، نوع معماری به‌کار رفته در گچ‌بری‌ها و کاشی‌کاری‌های محراب و تلفیق چند نوع خط که بین سال‌های ۷۰۳ تا ۷۱۲ ساخته شده است. بنا یک ایوان شگفت‌انگیز دارد و آن را از نظر سبک معماری به معماری دوره ساسانی شبیه می‌دانند. مقبره پیربکران شامل ورودی، دالان و هشتی، ایوان، اتاق آرامگاه و اتاق پیر در محوطه‌ای به شکل‌L طی چند دوره ساختمانی شکل گرفته است. هر چند این بنا در حال حاضر بقعه خوانده می‌شود، ولی به لحاظ گونه‌شناسی و نقشه با سایر آرامگاه‌های این دوره همانندی ندارد، زیرا کاربری اولیه بنا مکانی برای تدریس محمد بن بکران بوده است که پس از درگذشتش (در همان‌جا‌ که به‌ افتخار او بر‌پا ‌شده‌ بوده) به ‌خاک سپرده شد، و از آن تاریخ به آرامگاه تبدیل‌گردید.

از سوی دیگر این ساختمان هیچ‌یک از ویژگی‌های مدارس معیار این دوره، از جمله نقشه ۲ یا ۴ ایوانی را در بر ندارد. این تغییر کاربری با الحاق بخش‌های دیگری به نقشه اولیه نیز همراه بوده است. برای برپایی این بخش‌ها از لاشه سنگ، گچ، آجر، خشت، آهک و چوب استفاده کرده‌اند. جرزها و دیوارهای اصلی بقعه با استفاده از مصالح سنگ لاشه و ملاط گچ فراوان (سنگ غوطه‌ور در گچ) ایجاد شده که از این لحاظ قابل مقایسه با شیوه مشابه آن در دوره ساسانی است و بر همین اساس پوپ آن را بازگشتی به سنت معماری دوره ساسانی به شمار آورده است. بنایی که به‌دلیل طاق ایوانش یادآور طاق کسری است؛ البته می‌توان کمی تفاوت در آن دید. این ایوان به‌جای طاق هلالی شکل، یک طاق نوک‌دار دارد. بقعه پیربکران شامل ۴ قسمت رواق، ایوان، آرامگاه و اتاق چله‌خانه است.

معماری بقعه پیر بکران
یکی از ویژگی‌های شاخص این بقعه این است که در ساخت این بنا از خشت، آجر و سنگ استفاده شده و ۲ طبقه نخست آن با سنگ و طبقه سوم آن با استفاده از آجر بنا شده است ، بر خلاف این موضوع که در معماری اصفهان از خشت و یا آجر در ساخت بناها بهره گرفته می‌شود. از آجر نیز به عنوان مصالح ساختمانی ثانوی برای شکل‌دهی چفت‌ها، طاق‌ها و طاق‌نماها استفاده کرده‌اند؛ از گچ هم به عنوان ملاط در ساختار و اندود نمای بدنه‌ها و همچنین مهم‌ترین ماده تزیین‌پذیر در این بنا بهره جسته‌اند.

برای ورود به بقعه باید از رواق بگذرید، سپس وارد ایوان شوید. سقف رواق آراسته به تزییناتی ازجمله کاشی‌‌کاری است که نیاز به مرمت فروان دارد. کتبیه سردر صحن بقعه که بخط ثلث بر زمینه گل و برگ گچبری شده است بشرح زیر می‌باشد: «هذه العماره المبارکه الشیخ المشایخ المسلمین محمدبن بکران فی ثلث و سبعمائه ». صحن بقعه پیر بکران محوطه محصور و مسقف کوچکی است که از سه جانب شرقی و غربی و شمال مسدود میباشد و فقط از قسمت فوقانی جانب جنوبی که محراب عالی گج بری آن در این قسمت واقع است با خارج ارتباط پیدا می‌کند و از همین قسمت باز این جبهه است که عوامل جوی به داخل بقعه نفوذ کرده و آسیبهائی وارد آورده است . تزیینات داخلی بقعه از انواع گچبری و کاشیکاری است، نوع کاشیهائی که برای آرایش داخل بقعه بکار رفته از نوع کاشیهای قرن هشتم هجری و دارای رنگ و لعاب جالبی است که بیشتر این کاشیها را در زمانی که هنوز بناهای تاریخی تحت مراقبت مستقیم دولت نبوده است استفاد جویان ربوده اند و اکنون فقط جای خالی آنها مشاهده میشود، اما قسمت عمده تزیینات گچبری آن خوشبختانه باقی مانده است و بررویهم مجموعه ساختمان و تزیینات بقعه پیر بکران از آثار ارزنده هنری و تماشائی اصفهان است .

وارد ایوان که شوید تا چشم کار می‌کند، دیوار‌های اضلاع شمال، شرق و غربش با انواعی از خطوط کوفی، ثلث، نسخ و ریحان در زمینه‌ای از شاخ‌وبرگ، گل‌وگیاه و بوته گچ‌بری شده است. ایوان بنا شکلی مستطیلی دارد؛ با دو ایوانچه بر دیوارهای شرقی و غربی آن که کتیبه‌هایی در بالایشان دیده می‌شود.
یکی از این ایوانچه‌ها‌ محرابی کاشی‌کاری شده دارد و دیگری را محل تدریس شیخ دانسته‌اند. کنار همین ایوانچه تخته‌سنگی با فرورفتگی‌های خاص به‌چشم می‌خورد که عده‌ای این فرورفتگی‌ها را جای پای دلدل اسب حضرت علی (علیه‌السلام)، عده‌ای جای پای اسب پیامبر اکرم و عده‌ای جای پای اسب الیاس نبی پنداشته‌اند. بنابراین به‌علت قداست آن، این تخته‌سنگ را جابه‌جا نکرده و دیوار شرقی را بر آن بنا کرده‌اند.

در ضلع جنوبی صحن محرابی نفیس با ارتفاع ۱۰ متر با انواع تزیینات و نقوش هندسی و گیاهی قرار دارد که آیات ابتدایی سوره انسان و آیت‌الکرسی بر آن نوشته شده است، البته نقوش قسمت‌های پایینی محراب از بین رفته است، این بنا تا قبل از سال ۱۳۱۰ هجری شمسی محافظت نمی‌شد و مراسم‌های مذهبی در آن اجرا می‌شد؛ گفته می‌شود در کنار محراب نذری پخته می‌شد و این موضوع سبب شده تا نقوش قسمت‌های پایینی محراب از بین برود.

قسمت‌های بالایی محراب و در واقع فضای جنوبی صحن باز است و این طراحی سبب شد تا بنای داخلی از گزند شرایط بد آب و هوایی، باد و باران، پرندگان و غیره مصون نباشد، البته یک حفاظ موقت به وسیله داربست فلزی و استفاده از چوب برای جلوگیری از بارندگی مستقیم و یا هر گونه آسیب احتمالی بر روی محراب نصب شده است.

در قسمت شمالی آن اتاقکی سرپوشیده به نام آرامگاه محمد بن بکران وجود دارد، این آرامگاه با دیواری مشبّک از صحن جدا شده است و داخل و خارج آرامگاه با تزیینات کاشی‌کاری و گچ‌بری مزین شده است، سنگ قبر پیر بکران از جنس مرمر و حجاری شده است، بر جانب شرقی سنگ مزار نوشته شده است: «اللهم صل علیه کلما ذکره الذاکرون و صل علیه کلما سها عنه الغافلون حرر الضغیف المحتاج الی رحمة الله الغنی علی بن محمد التبریزی بفیروزان».

بر روی قبر محمد بکران پارچه سبزی وجود دارد که به گفته مسئول نمایندگی میراث فرهنگی فلاورجان این پارچه سبز توسط مردم بر روی قبر انداخته شده است، در کنار قبر محمد بن بکران قبر با ابعاد کوچک‌تر وجود دارد که گفته شده این قبر مربوط به یکی از شاگردان محمد بن بکران است و برخی از کارشناسان نیز معتقد هستند که به علت اینکه قبر بدون نام و از نظر طولی و عرضی کوچک‌تر است تصور می‌شود مربوط به همسر پیر بکران است.

در اتاق پیربدنه‌ها و سقف این اتاق گچ‌اندود است و روی آن آثاری از نقاشی با رنگ‌های سرخ، آبی و زرد دیده می‌شود. در منطقه انتقالی و دیوار جنوبی کتیبه‌ای به دو قلم ثلث و کوفی در دو ردیف گچ‌بری شده که بخش عمده آن از میان رفته است و بخش‌های باقی‌مانده با زمینه لاجوردی، حاوی قسمتی از آیه ۴۸ سوره فتح به قلم ثلث، و قسمتی از سوره دهر به خط کوفی است.

درست روی درگاه ورودی در قابی مستطیل‌ شکل‌ علاوه بر تزیینات گیاهی ساده گچ‌بری، سوره اخلاص
به قلم ثلث بر زمینه لاجوردی گچ‌بری شده، و در میان این قاب عبارت فسیکفیکهم الله به خط کوفی تزیینی‌گچ‌بری شده است. این اتاق مورد تکریم یهودیان نیز هست و نوشته‌های یادگاری فراوانی به خط عبری بر دیوارهای آن به چشم می‌خورد. نکته مهم درباره این اتاق اندکی انحراف آن نسبت به محور ایوان است که خود دلیلی بر قدمت آن بر سایر بخش‌های اصلی ساختمان است.

آدرس :اصفهان، فلاورجان، پیربکران، نزدیکی قبرستان یهودیانِ اصفهان (استرخاتون )