از “تاقان” شهر کهن تا “دهاقان” امروز

تهیه و گردآوری:فاطمه کوچکی

کارشناس مدیریت جهانگردی

نشریه الکترونیک جهان گردش-دهاقان، مرکز شهرستان دهاقان در استان اصفهان است که در فاصله ۹۶ کیلومتری جنوب غربی شهر اصفهان در دامنه شرقی کوه‌های زاگرس واقع شده ‌است. دهاقان در سال ۱۳۴۵ شهرداری گرفته است.
وجه تسمیه دهاقان
در وجه تسمیه دهاقان (طاقون) اختلاف نظرهایی وجود دارد
دهاقان عربی شده «دهاگان» است. دهاگان از دهگان به معنی محاسب و دهدار مشتق شده‌است. بر واژه دهگان الف تحسین افزوده شده و به دهاگان بدل گردیده که عربی شده آن دهاقان است.
دهاقان از «دهاق» به معنی آب بسیار و جام پر و لبریز مشتق شده است، «ان» که پیوند مکان است به این واژه اضافه شده و به معنای مکان پر آب است.
دهاقان از دهاقانان (جمع دهاقان) که به معنای ده‌نشین -در مورد هر ایرانی اعم از شهری و روستایی و مالک به کار می‌رفته- گرفته شده است. در فرهنگ آبادی‌ها و مکان‌های مذهبی کشور نیز در مورد دهاقان واژه دهقان به کار رفته است.
دهاقان در اصل از ده + آقایان گرفته شده : «ده آقایان»؛ و به تدریج مخفف و به صورت دهاقان تلفظ گردیده است. طرفداران این نظر معتقدند گروه اولیه ای که در این محل ساکن شده‌اند از سادات بوده اند که به آنان «آقایان» اطلاق می شده و به محل سکونت آنان «ده آقایان» می گفته‌اند.
دهاقان برگرفته از واژه طاقان است که هنوز هم در همان منطقه به این شهر تاقان یا تاقون گفته می‌شود. (طاقان را به دلیل سبک معماری ساختمان‌های کهن آن شهر در عهد ساسانی بر روی این شهر گذاردند)
چون در زبان‌شناسی گفتار بر نوشتار پیشی دارد تاقون به چم شهر پر از تاق و چشمه درست‌تر به نگر می‌رسد.

موقعیت جغرافیایی
موقعیت جغرافیایی ۵۱ درجه و ۳۹ دقیقه طول جغرافیایی و ۳۱ درجه و ۵۶ عرض جغرافیایی می باشد. ارتفاع از سطح دریا ۲۰۵۰ متر می باشد.
اقلیم ( آب و هوا )
دهاقان دارای آب هوای سرد و کوهستانی با زمستانهایی سرد و تابستانهایی نسبتاً معتدل می‌باشد.
جمعیت
بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن (۱۳۹۵) جمعیت شهر دهاقان 17945 نفر می‌باشد که با نسبت جنسیِ[۵] 104/4، 9167 نفر آن را مردان و 8778 نفر آن را زنان در قالب 5790 خانوار با بُعد 3/1 نفر تشکیل می‌دهند.
زبان و نژاد
زبان و نژاد مردم این شهر فارسی می‌باشد.البته طوایف مهاجر ترک قشقایی هم در دهاقان زندگی می‌کنند.
دین اکثریت قریب به اتفاق مردم اسلام و مذهب آنان شیعه ‌است.
آثار باستانی
مسجد میر: براساس مطالعات میراث فرهنگی استان اصفهان قدمت آن به اواخر دوره سلجوقی و اوایل دوره ایلخانی می‌رسد. این مسجد در وسط بازار و در شمال مسجد جامع واقع است. این مسجد در حال خراب شدن است رطوبت ناشی از برف و باران عامل مهم تخریب بناست.
مسجد جامع دهاقان (مسجد حاج میرزابابا):این بنا از بناهای اوایل دوره قاجاریه ساختمان آن دارای یک هشتی در مسیر ورودی یک حیاط کوچک و شبستانی (ستوندار) است که پوشش آن را به شیوه چهارضربی اجرا کرده‌اند شبستان با آجرهایی با ابعاد ۵*۲۰*۲۰ سانتیمتر در راستای محور قبله با سه ردیف ستون، سه تایی از جنس آجر برپا شده‌است. محراب مسجد دارای تزئینات مقدس و گچبری‌هایی با نقوش اسلامی است. در پشت بام این بنا یک ساعت آفتابی واقع است که کاربرد آن تشخیص ظهر و زمان اذان نمازهای ظهر و عصر بود
خانه حسینقلی خان خطایی :این خانه در محله قلعه واقع است. حسینقلی خان خطایی حکمران یک صد سال پیش دهاقان بود این خانه با مصالحی چون خشت به عنوان مصالح اصلی و ساختاری و آجر به عنوان مصالح فرعی برپا شده‌است.
مقبره سلطان محمد :این مقبره که بنایی است نوساز و از یک فضای مسقف ساده تشکیل شده‌است حاوی یک سنگ قبر کامل و بخش کوچکی از یک سنگ قبر است. قدمت این مقبره به سال ۷۵۵ هـ. ق بر می‌گردد. این مقبره در کنار بازار واقع است و نشان از قدمت این قسمت شهر دارد. مساحت کل بنا ۱۰۴ متر مربع است که ۴۰ متر مربع آن حیاط تشکیل می‌دهد.
بقعه بابا شیخ حسین انصاری و بی بی خاتون فرزندان جابربن عبدالله انصاری
مقبره باباعلیشاه (عارف) کنار جوی باباعلیشاه و رودخانه و در سمت شمال غربی شهرقرار گرفته‌است.
خانه تاریخی حسینقلی خان خطایی حاکم یک قرن پیش دهاقان با 170 سال قدمت از بناهای تاریخی دهاقان در استان اصفهان است.
این خانه تاریخی در بهمن سال 1384 به شماره 14462 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
جاده بودجان یکی از محورهای گردشگری دهاقان به شمار می رود. مناطق اردسته، چشمه مردنگ و کج دنبه، چشمه بازن، قنات بنوی، قنات بودجان و باغهای سیب آن، دره شاه صفی (از مناطق نمونه گردشگری) دشتک، هرندی، تخته چمن آستانه و دشت لاله های واژگون جز مناطق گردشگری این منطقه محسوب می شوند.

دره شاه دهاقان که به دره شاه صفی هم معروف است دره ای زیبا در جنوب غرب دهاقان است. آب و هوای خنک,وجود چشمه و آبشاری خروشان، درختان کهن و سرسبز, گل ها و مراتع غنی و رنگارنگ در فصل بهار و تابستان، این منطقه را به یکی از مکان های گردشگری استان اصفهان تبدیل کرده است.

دره شاه یا دره پیروزی از قرن یازده هجری توجه شاه صفی و سپس شاه‌ عباس دوم را به خود جلب کرد. شاهان صفوی برای رهایی از گرمای تابستان و استفاده از هوای مطبوع و به ‌ویژه شکار آهوان و جانوران کوهی به این خطه سفر می کردند.
روستای همگین با قدمت بیش از 2500 تا 2700 سال قبل از میلاد مسیح در مسیر بین دهاقان _ بروجن در 35 کیلومتری غرب شهرستان شهرضا واقع شده است.
از ویژگی های منحصر به فرد روستا ترکیب یکرنگ از چندین قوم و نژاد است که همانطور که از نام روستا مشخص است به صورت یکرنگ در کنار هم زندگی می کنند. زبان مردم روستا فارسی بدون لهجه است و این امر مردم این دیار را از سایر روستاهای شهرستان دهاقان متمایز کرده است.

بند گبری (سد خاکی بر روی رودخانه شور از عهد ساسانیان ) و خانه های گبری, برج های کبوتر، آسیاب آبی پایین، خانه خان، کوشک دوره پهلوی از مکانهای تاریخی روستا می باشند.
در پنج کیلومتری جنوب روستا مناظر درختان تنومند قدیمی و چشمه ای زیبا با آبی سرد و بدون املاح به نام چشمه علی در میان کوههای سر به فلک کشیده البرز قرار دارد که چشم هر بیننده ای را می نوازد.
آسیاب محمد رحیم بیگ: معروف به آسیاب آبی در ایران در مکانهایی که رودخانه های پرآب جاری بودند مردم برای آرد کردن گندم و جو در کنار آن رودخانه ها آسیابهای آبی تاسیس می کردند . دهاقان به دلیل دارا بودن آب جاری رودخانه دارای چندین آسیاب آبی بوده ، بنا به اظهار نظر اهالی در دهاقان بیش از 10 آسیاب آبی شناسایی شده است . آسیاب محمد رحیم بیگ معروف به آسیاب آبی دهاقان از آثار و بناهای تاریخی شهر محسوب می شود . آسیاب آبی در شمال غربی دهاقان در ساحل شمالی رودخانه واقع است .
کاروانسرا: یکی دیگر از عناصر مهم شهرهای اسلامی ، کاروانسراهاست . از زمان صفویه ایجاد کاروانسراهای داخل شهری رونق و اهمیت بیشتری یافته این نوع کاروانسراها محل مبادله کالاهای بازرگانــی شهر بودند و مکانی برای اقامت مسافرین به حساب می آمدند . کاروانسراها بر حسب نقش و موقعیتی که دارند در کنار خود عناصر خدماتی چون نانوایی ؛ حمام ، اصطبل ، انبار ، علوفه ، مخزن آب ، آسیاب ، بارانداز ، دکان و … را نیز داشتند . این عناصر مهم شهری به عنوان مرکزی برای توقف کاروانیان و هم مرکزی جهت انجام فعالیتهای بازرگانی مورد استفاده قرار می گرفتند . گاهی نیز به عنوان بخشی از بازار به حساب می آمدند . در دهاقان نیز کاروانسرای شهر قدیم در داخل بازار و روبروی مسجد میر واقع بود که در حال حاضر تخریب شده اند .
پل تاریخی دهاقان: (پل سطل یا پل آب بر) یکی از پلهای ساخته شده در طول مسیر رودخانه دهاقان پل سطل است که دارای عرض 3 ارتفاع 4 و طول بیش از 50 متر می باشد . مصالح بکار رفتـــه در آن سنگ ، گـــل و ساروج است در بازسازی چند ســـال اخیر از شن و سیمان نیز استفاده شده است .
بازار: معمولا بازار دائمی و اصلی هر شهر از مهمترین دروازه شهر شروع می شده و تا مرکز شهر تا دروازه با دروازه های دیگر امتداد می یافت . در دو سوی راسته ها تعدادی دکان متصل به هم وجود داشت در پشت دکانها تعدادی کاروانسرا می ساختند . بازارها مهمترین محور ارتباطی ، اقتصادی و اجتماعی و به عبارت دیگر مرکز شهر بودند . علاوه بر فضاهای اقتصادی مهمترین فضاهای فرهنگی و اجتماعی شهر مانند مسجد جامع و سایر مساجد بزرگ ، مدرسه های علمیه ، خانقاه ، زورخانه ها و غیره در امتداد آن قرار داشتند . بازار دهاقان در مرکز شهر واقع است در قدیم مهمترین محور ارتباطی ، اقتصادی و اجتماعی شهر محسوب می شد . دروازه بروجن ورودی جنوبی بازار بود . بازار دهاقان قسمت قدیمی شهر را به دو قسمت غربی و شرقی تقسیم می نموده است . قبل از فرسوده شدن بافت و ایجاد خیابانهای موازی بازار از رونق اقتصادی خوبی برخوردار بوده ولی با گذشت زمان تغییر مسیر اصلی اصفهان – شیراز و کاهش مبادلات اقتصادی و اجتماعــی با عشایر مناطق مجاور از رونق اقتصادی و اجتماعی آن کاسته شده است . در چند سال اخیر بازار دهاقان عملکرد خود را از دست داده است . اکثر مغازه ها و مکانهای تجاری تعطیل شده است و در داخل محور بازار مساجدی وجود دارد که دارای وسعت زیاد و ساختمانهای سنتی با ستونهای آجری و طاقهای ضربـــی است این مساجد در گذشته نقش برجسته ای در برگزاری مراسم مذهبی داشته اند .

مسجد سادات :دهاقان در سمت جنوب بازار تاریخی مسجدی به نام مسجد سادات وجود دارد . مسجد مذکور تا سال 1360 دارای شبکه معماری مشابه با مساجد حاج مهدی و حاج میرزابابا بوده است . از سال 1360 مورد بازسازی کامل قرار گرفت و به سبک جدید نوسازی شد . بنای این مسجد از نظر سیستانی دوره قاجار تعلق دارد در ساختار بنا از آجرهای مربع شکل استفاده کرده اند (مساحت آن 210 مترمربع و دارای 3 ستون سنگی و 6 ستون آجری) دیوارها و محراب گچبری شده . همچنین مسجد پس از یک متر از سطح زمین پایین تر و فاقد حیاط بوده است و در حال حاضر مساحت این مسجد افزایش یافته و در دو طبقه احداث و به سبک امروزی نوسازی شده است .
مسجد حضرت صاحب الزمان (عج): معروف به مسجد قلعه دهاقان یکی از مساجد تاریخی دهاقان مسجد حضرت صاحب الزمان (عج) معروف به مسجد قلعه دهاقان است مسجد مذکور تا قبل از سال 1345 دارای سبک معماری تا حدودی شبیه مسجد میر بوده و از سال 1345 تخریب و به سبک جدید ساخته شد . سبک قدیمی این مسجد با چند قرن قدمت ، دارای دو ستون چهار ضلعی بود که هر ضلع آن با یک متر عرض و دو متر ارتفاع و با طاقی ضربی و محراب ساده به وسیله آجرهای مربع شکل و با ملات گل و ساروج ساخته شده بود . زیربنای این مسجد در حدود 45 مترمربع و یک حیاط کوچک به مساحت 6 مترمربع داشت . در حال حاضر مساحت آن بالغ بر 270 مترمربع و دارای امکانات مورد نیاز است . پ – مسجد ادیب این مسجد در جنوب بازار دهاقان با مساحتی حدود 175 متر واقع شده است بانی آن شخصی است به نام ادیب به نظر می رسد قدمت بنا مربوط به اوایل دوره قاجار است . این مسجد مثل بیشتر مساجد دهاقان سیستانی و به طور کامل درونگراست . دارای چهار ستون است که دو ستون مربع و دو ستون هشت ضلعی است که از اجرهایی به ابعاد 50*20*20 سانتیمتر ساخته شده است . ساختمان گنبدی شکل و با اجر پوشیده شده است . محراب و ورودی مسجد نوساز است و با آجرهای هفت رنگ پوشیده شده است و مسجد تقریبا بدون تزئینات می باشد و تنها زیبایی آن مربوط به آجرکاری سقف هاست به این بنا به علت حفاری که به خاطر الحاق مسجد با ساختمان مجتمع امام صادق شده است آسیب های زیادی وارد گردیده است .
مسجد حاج مهدی: این مسجد نیز در بازار واقع است کف آن از سطح بازار پایین تر است دارای ستونهای عظیم (سیستانی) و گنبدهایی (قوسهای رومی) است که هوای داخل آنرا معتدل می سازد این مسجد مناره مخصوص به خود دارد که آرم شهرداری دهاقان نیز برگرفته از آن است . ساختمان مسجد در زمینی به مساحت تقریبی 56 مترمربع در بازار به طول 9 و عرض 6 متر ساخته شده است این مسجد به صورت یک فضای مسقف با محوری در راستای قبله ترتیب یافه است در ساختار بنا از آجرهای با ابعاد 50*20*20 سانتیمتر استفاه شده است و از نظر قدمت به دوره قاجاریه متعلق است . کف مسجد نزدیک به 50 سانتیمتر پایین تر از سطح بازار است بر روی پشت بام مسجد مکانی مسقف برای گفتن اذان 2 متر در 2 متر و طاقی هرمی شکل به طول 100 سانتیمتر وجود دارد . در ضلع غربی بر روی پشت بام یک ساعت آفتابی با ابعاد 16*37 سانتیمتر وجود دارد که با ساعت آفتابی مسجد جامع مشابه است . مسجد دارای نمازخانه تابستانی است بدین معنی که پشت بام مسجد دارای دیوارهای اجری است که برای خواندن نماز در تابستان از آن استفاده می شود .

پیشینه تاریخی و گردشگری :

از نظر تاریخی قدمت دهاقان به دوران قبل از اسلام بر می گردد . ولی آثار و بقایای تاریخی موجود در شهر نیازمند بررسی وکاوش هستند ، این آثار مستنداتی ارائه می دهند که بیانگر زندگی و حیات در حدود 700 سال پیش بوده است . اما بقایای سه دوره ساسانی در همگین و یا آیین ذبح گاو در این روستا و همچنین بقایای سکونت در کنار گورستان کهن بودگان نشانگر قدمتی بیش از این است .
تقسیمات کشوری : این شهرستان از شرق به شهرستان شهرضا ، از غرب به شهرستان بروجن دراستان چهارمحال بختیاری ، از شمال به شهرستان مبارکه و از جنوب به شهرستان سمیرم محدود می شود. فاصله تا مر کز استان : در فاصله 90 کیلومتری جنوب غربی شهر اصفهان می باشد.
صنایع دستی
از جمله صنایع دستی این شهرستان قالی بافی است. قالیهای دست باف در طرح‌ها و رنگ‌های مختلف نوازش گر چشمان خریدارانی ایست که همه روزه برای خرید این بافته‌های نفیس به این شهرستان مراجعه می‌کنند. کرباس بافی از صنایع معروف دهاقان بوده است که در طرح و رنگهای مختلف تهیه میشده بطوری که در اغلب خانه ها گارگاه کرباس بافی دایر بوده است. رویه چینی گیوه نیز بطور گسترده ای رواج داشته که از نظر ظرافت معروف بوده است .گیوه دهاقان به شهر های دیگر صادر می شده است.

گل ها و گیاهان
گلسرخ در دهاقان بوفور چه در منازل وچه درمزارع یافت می‌شده‌است که متأسفانه در حال حاضر رو به کاستی است.
گل رز دهاقان در رنگ‌های مختلف شهرت دارد (خصوصاً نوع گلخانه‌ای آن)
گل نسترن (خوشه‌ای رونده)
بن گل (پایه گلسرخ) اهلی در خانه‌ها و باغ‌ها و به صورت وحشی در صحراها زیاد است.
گل لاله در رنگ‌های سفید، زرد و صورتی در مزارع و صحراها (خود رو) در اوایل بهار ظاهر می‌شود
گل لاله سرنکون دهاقان معروفیت دارد (در صحراها و کوهستان‌های اطراف)
گل حسرت در انواع سفید و صورتی به صورت وحشی در اواخر پائیز از زمین سر می‌زند و شباهتی بگل زعفران دارد
سنبله به صورت وحشی در اوایل بهار سر می‌زند
گل زنبق به صورت اهلی در باغچه‌ها و به صورت وحشی در صحرا ها وجود دارد
گل ختمی در انواع سفید، صورتی، قرمز در مزارع و صحرا به‌طور خودرو می‌روید و چند ساله است و مصرف داروئی دارد
گل گاوزبان به صورت خودرو در باغ‌ها و بیابان می‌روید و مصرف داروئی دارد
نوعی از خانواده گل داوودی زرد در اوایل بهار در کنار جویبارها و چشمه‌ها می‌روید
گل ارونه در صحراها می‌روید
گل کلاسیر به صورت سنبله‌ای بنفش و چتری سفید در مزارع و صحراها بوفور یافت می‌شود
گل موسیر به صورت وحشی در صحراها و کوهستان‌ها می‌روید
گل خبازی (پنیرک ویا مامیران) مصرف داروئی دارد
گل بومادران به رنگ زرد و بوی خاصی داردو مصرف داروئی_ رویش خودرو دارد در صحراها و باغ‌ها یافت می‌شود
آویشن در دونوع زیره‌ای و شیرازی در کوهستان‌ها و بیابان‌ها می‌روید معطر و طعم دهنده است.
طرپه (ترشک) به صورت خودرو می‌روید و در تهیه آش‌ها و سوپ‌ها مصرف می‌شود.
کشاورزی و منایع طبیعی

از نظر خاکشناسی منطقه، شنی رسی و رسی شنی می باشد. اراضی زیر کشت سالیانه و دائمی در این شهرستان ۹۰۰۰ هکتار و اراضی بایش ۱۱۰۰ هکتار است. محصولات کشت شده در این منطقه گندم، جو، حبوبات، انار، سیب، انگور و گردو می باشد. معادن سنگ و شن این شهرستان در حال بهره برداری است. پوشش گیاهی منطقه از نوع کوهستانی می باشد. در حال حاضر حدود ده هزار هکتار زمنیها کشاورزی شهرستان بوده و ۱۲۰ هکتار گلخانه سبزی و صیفی و گل شاخه بریده این شهرستان را به یکی از قطبهای گلخانه ای کشاور تبدیل کرده است. منطقه کشاورزی دهاقان شامل مزرعه برآفتاب (در گویش محلی «براُفتو») و مزرعه حیدرآباد (در گویش محلی «حَیدربای»)لورک(قلعه نوی) کوشک می‌باشد. تاکستان‌های انگور، باغ‌های گردو وبادام، زردآلو، سیب ،گلابی ،به مهم ترین بخش این منطقه کشاورزی را به خود اختصاص داده‌است. خیار،گوجه فرنگی،فلفل دلمه ای گل رز و گل سرخ دهاقان که محصول گلخانه‌های دهاقان می‌باشد از شهرت خاصی برخوردار است. از دیگر محصولات کشاورزی شامل گندم، جو و لوبیا(چیتی وسفید) نخود عدس و ماش می‌باشد.