از بی توجهی مسئولان میراث تا انکار ترک های بناهای تاریخی

انکار آثار ترک بر بناهای تاریخی چیزی جز توجیه سهل انگاری در حفظ میراث فرهنگی نیست

نشریه الکترونیک جهان گردش
وجود تَرَک در بناها، پاسخی است که عمدتا به تنش ها و عوامل بیرونی داده می شود. نمی‌توان شتابان در خصوص تَرَک‌های پدیده آمده بر جسم بناهای تاریخی قضاوت کرد و رای به رخداد فرونشست صادر کرد بلکه نیاز به پایش های ادواری و بررسی های دقیق وهمه جانبه دارد تا هرچه زودتر از زوال ارزشهای ذاتی انان به هر دلیلی، جلوگیری به عمل اورد. عوامل مختلفی مانند شرایط خاک، هوا، فرسودگی مصالح ساختمانی، رطوبت زمین، ریشه درختان ، ساخت و سازهای زیرزمینی و افزایش بار بر اثر ساخت و ساز زیاد و همچنین عوامل محیطی بر روی سلامت آثار تاریخی تاثیرگذار هستند اما اگر قرار باشد که نتیجه‌گیری کنیم که ترک یک بنا صرفا به دلیل قدمت آن است سخت در اشتباه قرار گرفته ایم هرچند ممکن است بخشی از ترک های سازه های تاریخی مربوط به نشست طبیعی خود سازه یا لرزش های غیر محسوس زمین باشد .

باتوجه به مشاهده نشانه هایی از فرونشست در پیرامون و در قسمت های مختلفی از مرکز بافت تاریخی کاشان ، وجود ترک حاصل از فرونشست زمین، چندان نیز دور از ذهن نخواهد بود و بررسی های بیشتر کارشناسانه را هرچه زودتر طلب می کند که علت و ریشه ترک ها بر روی سازه ها علی الخصوص اب انبارها دقیقا کدام است. درصورت رخداد فرونشست که بر اثر برداشت بی رویه منابع اب زیر زمینی است، این پدیده باعث از بین رفتن استحکام ساختمان‌ ها و در نتیجه آسیب پذیری آنها در برابر زلزله‌ می‌شود باتوجه به اینکه سازه‌های تاریخی به دلیل قدمت، شکنندگی و حساسیت بالاتری دارند، قطعا در صف اول آسیب‌های ناشی از فرونشست می ایستند و قربانی میشوند. پدیده فرونشست علاوه بر تأثیرات متعدد مخرب بر بافت‌های تاریخی، می‌تواند به صورت عاملی جهت تشدید ایجاد سیلاب و اسیب به خانه های قدیمی در بافت ها ومحلات قدیم که مصالح ساخت انها عمدتا در کثرت موارد خشت وگل و کاهگل و .. میباشد و خروجی فاضلاب مناسب و درخوری ندارد گردد و یکی دیگر از پیامدهای تشدید فرونشست زمین، تحریک صفحات زمین و گسل ها و در نهایت افزایش میزان زلزله است و عملکرد لرزه‌ای ساختمان‌ها را تحت تأثیر قرار دهد، با در نظر داشتن این نکته مهم که شهرستان کاشان از قدیم الایام در سیر تاریخ خویش با خطر زلزله (عموما حدود هر 250 سال یکبار) دست و پنجه نرم کرده است، اهمیت بررسی این مسئله را دوچندان می کند. درصورت احتمال وقوع فرونشست، برخی اسیب ها عبارتند از: اسیب به تاسیسات داخل بافت، مسیرها، ساختمان‌ها، شبکه ابرسانی و برق و گاز ، تخریب در الگوی جریان هیدرولوژی، کج شدگی و انحراف دکلهای برق و فروچاله های داخل بافت ، ایجاد ترک و شکست در ساختمانها، ایجاد ناشاقولی بخصوص در سازه‌های وسیع و مرتفع و ..

اما ما قبل از بررسی علت بروز شکاف ها و ترک ها به داوری نمی نشینیم اما اهمیت پرداختن بدان را، باتوجه به وضعیت فعلی برخی از اب انبارهای کاشان را قبل از اینکه بیشتر دیر شود تذکر میدهیم. مورد دیگر برای بررسی مسیر قنوات قدیمی است که میتواند مورد توجه قرار بگیرد.قنات، یکی از قدیمی ترین روش های استخراج آب های زیرزمینی و بخشی از میراث ملی ایرانیان که امروزه با پائین رفتن سطح آبهای زیرزمینی و خشک شدن قنات ها، این کانال های زیرزمینی تبدیل به بحران در مناطق شهری گردیده، زیرا قنواتی است که در گذشته حفر شده و با رشد و توسعه شهرها بدون در نظر گرفتن حریم قنوات، در زیر بافت مدفون گردیده اند و امروزه این قنات ها عمدتا تخریب شده یا آماده تخریب اند و یا بدلیل ورود فاضلاب شهری به درون آنها بصورت مسیر عبور فاضلاب درآمده اند که این مسائل موجب فرونشست زمین، کاهش مقاومت خاک و ایجاد نشست یا درز و ترک در ساختار کالبدی شهر گردیده است. امروزه با توجه به ایجاد شبکه های فاضلاب شهری، خیابان کشی ها و توسعه شهر، بسیاری از این قنات ها تخریب و آب یا فاضلاب موجود در آنها در داخل زمین نشست کرده و به تدریج دریاچه ای از آب و فاضلاب را تشکیل داده است. این دریاچه ها با قدرت حل کنندگی بالا کریستال های نمک و گچ موجود در خاک را حل کرده و به تدریج پدیده فرونشینی در شهر اتفاق افتاده یا پتانسیل قابل توجهی را جهت فرونشینی به وجود آورده است.

در این خصوص موارد زیر بسط پذیر است: -بررسی های محلی جهت شناسایی و تدقیق مشخصات قنات عبوری و پایدار سازی آن و اخذ گواهی تأیید اقدامات صورت گرفته به عنوان جزیی از ملزومات صدور پروانه ساختمانی و سایر مجوز های شهرسازی در املاکی که در محدوده عبور قنات قرار دارند؛ ملزم شدن مالکین به رعایت حریم قناتها در صدور آتی پروانه های ساختمانی توسط شهرداری ، الزامات و استانداردهای خاص سازمان نظام مهندسی برای ساختمانهای واقع در روی قنات و حریم آنها، انجام مطالعات و عملیات پایدارسازی و رفع خطر قنوات موجود و .. .

ساروج به عنوان یکی از ملاتهایی که در بناهای مرطوبی که ارتباط مستقیم با اب داشته است مورد استفاده قرار میگرفته است تا اب در سطوح بنا نفوذ نکند(به عنوان روکش و نه استفاده سازه ای) و بایستی توجه داشت که خشکی طولانی مدت باعث میشود که ملات مذبور خشک شده، ترک بردارد، فرو ریزد و راه برای زوال بنا هموار گردد .در این میان نشست نیز دور از ذهن نخواهد بود زیرا پایه‌ ی برخی از بناهای تاریخی علی الخصوص سازه های ابی از مخلوط مصالحی اعم از ساروج،آهک و .. ساخته شده که با رطوبت سازگاری تام داشته و اگر رطوبت از مصالح در این بنا‌ها کسر شود، این بناهای تاریخی استحکام خود را به مرور زمان از دست خواهند داد و مجددا به زوال خواهند رسید.

بنابراین برای جمع بندی میتوان اذهان داشت برداشت بی رویه ی اب از سفره های اب زیر زمینی میتواند منجر به فرونشست زمین و به عنوان یک تنش خارجی مرکزی یا پیرامونی به بنای اب انبارها اسیب برساند و از طرفی دیگر عدم وجود اب و رطوبت به مخازن و پایه ها و دیگر بخش های اب انبار میتواند به نوعی تنشی داخلی محسوب گردد و باز منجر به زوال این سازه ها شود. و این زوال از مراحل ساده به شکل ترک های ساده و فرو ریزشهای ساده شروع شده و تا تخریب پیش خواهد رفت.
لذا باید بصورت مرتب و ادواری سازه‌های تاریخی علی الخصوص اب انبارها مورد کنترل و پایش قرار بگیرند ؛ زیرا پس از پیدایش هرگونه نقصانی در این سازه ها چه ناشی از فرونشست، چه ناشی از هر عامل دیگری که در بالا ذکر شد بایستی سریعا طرح مسئله نمود و تمامی جنبه های احتمالی اسیب رسان به بنای مدنظر مورد کنکاش قرار بگیرد و از اسیب بیشتر جلوگیی شود زیرا بودجه‌ای برای صرف به این نقصان ها وجود ندارد و اگر اندک بودجه‌ای هم برسد، احتمالا خرج تزیینات ظاهری یا تعمیرات جزئی جاهایی که دیده میشود میگردد و برای مثال میتوان به کار جالبی که این روزها انجام میشود و عبارت است از پرکردن حفره های ترک باگچ اشاره نمود و مراتب سطحی دیگری که انجام میشود بجای پرداختن به علت اساسی ان، بر تعداد ترک ها و اسیب ها اضافه خواهد شد و پی در پی و به مرور زمان بصورت نامحسوس و زیر پوستی بناهای تاریخی شهرمان را که هرکدام بخشی از هویت امروزین مارا شکل میدهند را از دست خواهیم داد.
ذکر این نکته خالی از لطف نخواهد بود که نشست ساختمانهای تاریخی می تواند متقارن یا نامتقارن باشد. در مواردی که کیفیت خاک زیر ساختمان در همه جا یکسان باشد نشست می تواند به صورت متقارن رخ دهد. اما در اکثر پی ها، نشست در نقاط مختلف فونداسیون سازه یکسان نیست و ساختمان دچار نشست نامتقارن می شود. در اثر این نوع از نشست، انواع ترک خوردگی های داخلی و خارجی سازه اتفاق می افتد. در برخی موارد که نشست نامتقارن حاد باشد بنا کامل کج می شود
امیدواریم که با مطالعات تحقیقاتی مناسب در این زمینه و شناسایی عوامل اسیب هایی از این قبیل، مسئولین شهرستان بتوانند راهکارهایی را برای پیشگیری از اسیب های بیشتر و خسارت هایی را که به همراه دارد، مطرح کنند و راهکارهای مناسب کاهش یا حذف پدیده های مخرب را در برنامه ریزی های کلان شهری در اولویت قرار دهند.
به اختصار راه های مختلفی برای متوقف کردن نشست، از نظرتان میگذرد: سبک کردن بار وارد شده بر ساختمان. افزایش تعداد ستون های ساختمان. حذف عامل ایجاد نشست مانند رطوبت یا نشتی آب. افزایش مقاومت خاک زیر پی ساختمان به کمک تزریق مواد متراکم کننده. استفاده از دیوار برشی برای متصل کردن ستون ها به یکدیگر و ..
با امید انکه همه مسئولان عالی‌رتبه و تصمیم ساز شهرستان و همچنین بخش خصوصی و تشکل‌های مردمی با یکدیگر همکاری و تعامل لازم را داشته باشند.